ایا میشود بعد از ازدواج مهریه را افزایش داد

پس از ازدواج، افزایش مستقیم مهریه (مهرالمسمی) در سند نکاحیه از نظر رویه قضایی کنونی ایران امکان پذیر نیست و توافقات در این خصوص به عنوان مهریه جدید باطل تلقی می شود. با این حال، زوجین می توانند با استفاده از روش های قانونی دیگر، مانند عقد هبه، صلح بلاعوض یا تنظیم اقرارنامه رسمی، تعهدات مالی جدیدی را برای زوج ایجاد کنند که در حکم دین بوده و قابل مطالبه است. این تعهدات جدید، اگرچه آثار حقوقی مهریه را به طور کامل ندارند، اما از لحاظ قانونی معتبر هستند و می توانند موجب افزایش پشتوانه مالی زوجه شوند. در ادامه این مقاله، ابعاد حقوقی و قضایی این موضوع را با جزئیات بررسی خواهیم کرد.

مهریه به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زوجه، در نظام حقوقی و شرعی ایران جایگاه ویژه ای دارد. این حق مالی به محض انعقاد عقد نکاح به مالکیت زن درمی آید و او می تواند هر زمان که اراده کند، آن را مطالبه نماید. با این حال، پس از ثبت ازدواج، ممکن است زوجین به دلایل مختلفی نظیر تغییر شرایط مالی، تحکیم روابط زناشویی یا احساس نیاز به پشتوانه مالی بیشتر، درباره امکان افزایش مهریه بعد از عقد یا کاهش مهریه بعد از ازدواج پرسش هایی داشته باشند. این مقاله با هدف ارائه پاسخی جامع و مستدل به این سؤالات، به تحلیل تفاوت میان تغییر مستقیم مهریه (مهرالمسمی) و ایجاد تعهدات مالی جدید از طرق قانونی دیگر می پردازد. ما در این نوشتار، ضمن تشریح مبانی حقوقی و رویه قضایی حاکم، راهکارهای عملی و قانونی موجود را به همراه شرایط و تبعات هر یک بررسی خواهیم کرد تا مخاطبان بتوانند تصمیمات آگاهانه ای در این زمینه اتخاذ نمایند.

مهریه چیست؟ (تعریفی فراتر از رقبا)

مهریه، که در متون فقهی و حقوقی با واژگانی چون صداق، صداقیه، یا کابین نیز شناخته می شود، مالی است که به موجب عقد نکاح، بر ذمه زوج قرار می گیرد و به مالکیت زوجه درمی آید. این مال به محض جاری شدن صیغه عقد، بدون نیاز به قبض یا تملیک جداگانه، به ملکیت زن درآمده و او حق هرگونه تصرف و انتفاع از آن را خواهد داشت. این حق، نه تنها پیش از طلاق بلکه در طول زندگی مشترک نیز قابل مطالبه است و هیچ ارتباطی به زمان جدایی ندارد.

انواع مهریه و تفاوت های حقوقی آن ها

مهریه در نظام حقوقی ایران به اشکال مختلفی قابل تعیین است که هر یک دارای احکام و آثار حقوقی خاص خود می باشند:

• مهرالمسمی: این نوع مهریه، مالی است که در زمان عقد نکاح، با توافق و تراضی زوجین، به صورت معین و مشخص تعیین و در سند ازدواج درج می شود. مانند ۱۱۴ سکه بهار آزادی یا سه دانگ از یک منزل مسکونی. بخش عمده مباحث مربوط به تغییر مهریه، ناظر به مهرالمسمی است.
• مهرالمثل: در صورتی که در عقد نکاح مهریه ای تعیین نشده باشد (مهرالمسمی وجود نداشته باشد) یا اینکه مهریه تعیین شده به دلیل عدم مشروعیت یا عدم مالیت باطل باشد و بین زوجین نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود. تعیین مهرالمثل بر اساس وضعیت زن از لحاظ سن، زیبایی، تحصیلات، شأن خانوادگی و سایر خصوصیات و همچنین وضعیت اقارب و هم شأنان او صورت می گیرد.
• مهرالمتعه: اگر در عقد نکاح، مهریه ای تعیین نشده باشد و قبل از نزدیکی، طلاق رخ دهد، زن مستحق مهرالمتعه است. تعیین مهرالمتعه بر اساس وضعیت مالی مرد و متناسب با حال او صورت می گیرد.

انواع پرداخت مهریه و قابلیت مطالبه

نحوه پرداخت مهریه نیز می تواند متفاوت باشد و بر اساس توافق زوجین، به دو صورت اصلی تعیین می شود:

• مهریه عندالمطالبه: در این حالت، زن هر زمان که بخواهد، می تواند تمام یا قسمتی از مهریه خود را از شوهر مطالبه کند. مرد مکلف است به محض مطالبه، آن را بپردازد و عدم تمکن مالی، مانع مطالبه نیست، اما می تواند در نحوه پرداخت (مثلاً تقسیط) تأثیرگذار باشد.
• مهریه عندالاستطاعه: در این نوع مهریه، پرداخت مهریه منوط به توانایی مالی مرد است. به این معنا که زن تنها زمانی می تواند مهریه را مطالبه کند که ثابت کند شوهرش استطاعت مالی برای پرداخت آن را دارد. اثبات استطاعت مالی بر عهده زن است و همین امر، مطالبه مهریه عندالاستطاعه را دشوارتر می سازد.

درک این تعاریف و تفاوت ها برای ورود به بحث تغییر مهریه بعد از ازدواج و بررسی امکان افزایش یا کاهش مهریه بعد از عقد ضروری است. آنچه در این مقاله بیشتر مورد تمرکز قرار خواهد گرفت، همان مهرالمسمی است که در سند ازدواج درج می شود.

تحلیل حقوقی و رویه قضایی: آیا مهریه (مهرالمسمی) پس از عقد قابل تغییر است؟

یکی از مهم ترین پرسش ها در خصوص حقوق مالی زوجین، امکان تغییر مهریه بعد از ازدواج است. این سؤال نیازمند بررسی دقیق از دو منظر متفاوت است: دیدگاه حقوقی نظری و رویه قضایی عملی. تمایز بین این دو رویکرد، برای درک صحیح وضعیت افزایش یا کاهش مهریه بعد از عقد حیاتی است.

دیدگاه حقوقی (نظری)

برخی از حقوقدانان با استناد به اصل آزادی قراردادها، که در ماده ۱۰ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز منعکس شده است (قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده اند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است)، معتقدند که مهریه یک قرارداد مالی تبعی است. بر اساس این دیدگاه، همان طور که زوجین در ابتدا بر میزان مهریه توافق کرده اند، می توانند پس از عقد نیز با تراضی و رضایت کامل یکدیگر، نسبت به افزایش مهریه بعد از عقد یا کاهش مهریه بعد از ازدواج اقدام نمایند. استدلال این گروه بر این پایه استوار است که توافق بعدی نیز یک قرارداد معتبر محسوب شده و تابع شرایط عمومی صحت معاملات (قصد و رضا، اهلیت، موضوع معین، و جهت مشروع) است.

با این حال، باید توجه داشت که این دیدگاه نظری، به تنهایی ملاک عمل در رویه قضایی کشور نیست و پیچیدگی های شرعی و قانونی مهریه، این موضوع را فراتر از یک قرارداد مالی صرف قرار می دهد.

رویه قضایی کنونی و ممنوعیت تغییر مستقیم مهریه

برخلاف دیدگاه حقوقی نظری که به صورت بالقوه راه را برای تغییر مهریه بعد از ازدواج باز می گذارد، رویه قضایی ایران در حال حاضر، افزایش یا کاهش مستقیم مهریه (مهرالمسمی) را ممنوع می داند. این ممنوعیت، ریشه در تحولات قانونی و به ویژه رأی وحدت رویه دیوان عدالت اداری در سال ۱۳۸۸ دارد.

پیشینه (تا سال ۱۳۸۸)

تا پیش از سال ۱۳۸۸، رویه بر این بود که زوجین می توانستند با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی و تنظیم یک اقرارنامه رسمی، نسبت به افزایش مهریه بعد از عقد اقدام کنند. بند (ب) از قسمت ۱۵۱ بخشنامه های ثبتی در آن زمان مقرر می داشت: چنانچه به علل مختلف، مرد در مقام افزایش مهریه زن برآید، این عمل باید به موجب اقرارنامه رسمی صورت گیرد که در دفاتر اسناد رسمی به ثبت برسد. این بخشنامه، اگرچه به تغییر مهریه بعد از ازدواج (افزایش) رسمیت می بخشید، اما تأکید می کرد که این اقدام از طریق دفاتر اسناد رسمی و نه دفاتر ازدواج (که موجب اصلاح سند ازدواج مهریه شود) صورت پذیرد.

نقطه عطف: رأی وحدت رویه دیوان عدالت اداری (شماره ۴۸۸ مورخ ۱۵/۶/۱۳۸۸)

در سال ۱۳۸۸، با شکایت یکی از اشخاص نسبت به بخشنامه فوق و درخواست ابطال آن، هیأت عمومی دیوان عدالت اداری موضوع را به شورای نگهبان ارجاع داد. نظر فقهای محترم شورای نگهبان به شماره ۳۵۰۷۹/۳۰/۸۸ مورخ ۱۲/۵/۱۳۸۸ به شرح زیر اعلام شد:

«مهریه شرعی، همان است که در ضمن عقد واقع شده است و ازدیاد مهر بعد از عقد، شرعاً صحیح نیست و ترتیب آثار مهریه بر آن، خلاف موازین شرع شناخته شد.»

بر اساس این نظریه شرعی، هیأت عمومی دیوان عدالت اداری با صدور رأی وحدت رویه شماره ۴۸۸ مورخ ۱۵/۶/۱۳۸۸، بند (ب) از قسمت ۱۵۱ بخشنامه های ثبتی را ابطال کرد. این رأی نقطه عطفی در رویه قضایی کشور محسوب می شود و تأثیر عملی بسیار مهمی در خصوص تغییر مهریه بعد از ازدواج بر جای گذاشت. نتیجه این رأی این است که:

1. عدم امکان قانونی افزایش یا کاهش مهریه (مهرالمسمی) به طور مستقیم و ثبت آن در سند ازدواج یا اسناد رسمی دیگر تحت عنوان مهریه جدید.
2. تبعات توافق بر افزایش مهریه تحت عنوان مهریه: هرگونه توافقی که پس از عقد با هدف افزایش مهریه صورت گیرد و تحت عنوان مهریه جدید ثبت شود، از نظر قانونی باطل و فاقد اثر حقوقی به عنوان مهریه خواهد بود. به این معنا که دادگاه ها این مبلغ اضافه شده را به عنوان مهریه اصلی نمی پذیرند و آثار قانونی مهریه بر آن مترتب نخواهد شد.

این رأی، هرگونه تلاش برای اصلاح سند ازدواج مهریه با هدف افزایش یا کاهش مهریه بعد از عقد را از اساس فاقد وجاهت قانونی دانست.

دیدگاه های مختلف قضایی پس از رأی وحدت رویه

اگرچه رأی وحدت رویه سال ۱۳۸۸، مسیر افزایش یا کاهش مستقیم مهریه را مسدود کرد، اما در عمل، در مورد آثار مالی توافقات بعدی زوجین (که تحت عنوان مهریه صورت نگرفته باشند)، همواره وحدت رویه کامل در محاکم وجود نداشته است. برخی از آرای قضایی در این خصوص عبارتند از:

• بعضی دادگاه ها و شعب دیوان عالی کشور، توافق بر افزایش مالی به نفع زوجه را، حتی اگر تحت عنوان مهریه صورت گرفته باشد اما به دلیل رأی وحدت رویه به عنوان مهریه قابل شناسایی نباشد، یک دین علی حده یا تعهد مستقل می دانند که زوج مکلف به پرداخت آن است، با این تفاوت که آثار حقوقی مهریه را ندارد.
• برخی دیگر از دادگاه ها، چنین توافقاتی را از اساس باطل و فاقد هرگونه اثر حقوقی (چه به عنوان مهریه و چه به عنوان دین عادی) تلقی می کنند، به خصوص اگر هدف اصلی طرفین، صرفاً افزایش مهریه بوده و قصد ایجاد دین مستقل دیگری را نداشته باشند. این دیدگاه بر این باور است که قصد مشترک طرفین بر افزایش مهریه بوده و حال که این قصد از نظر قانونی بی اثر است، نمی توان آن را به قصد دیگری (مثلاً ایجاد دین عادی) تعبیر کرد.

تشتت آراء در این خصوص، لزوم دقت فراوان در تنظیم هرگونه توافق مالی پس از عقد را گوشزد می کند. مهم ترین نکته آن است که هرچند تغییر تعداد سکه مهریه بعد از عقد تحت عنوان مهریه جدید ممکن نیست، اما این به معنای عدم امکان ایجاد تعهدات مالی دیگر به نفع زوجه نیست. این تمایز، مبنای اصلی راهکارهای قانونی جایگزین است که در بخش های آتی مورد بررسی قرار می گیرد.

راهکارهای قانونی برای افزایش تعهدات مالی زوج بعد از ازدواج (جایگزین افزایش مهریه)

همان طور که پیش تر ذکر شد، ممنوعیت افزایش مهریه (مهرالمسمی) بعد از عقد به معنای ممنوعیت کامل ایجاد تعهد مالی جدید برای زوج نیست. زوجین می توانند با استفاده از عقود و ایقاعات مشروع دیگر، تعهدات مالی جدیدی را به نفع زوجه ایجاد کنند که این تعهدات اگرچه عنوان مهریه را ندارند، اما از نظر حقوقی معتبر بوده و قابلیت مطالبه دارند. این روش های قانونی افزایش مهریه، جایگزینی برای تغییر تعداد سکه مهریه بعد از عقد یا افزایش مستقیم آن در سند ازدواج محسوب می شوند.

۳.۱. هبه (بخشش)

عقد هبه به معنای بخشیدن مالی به دیگری است به صورت رایگان. در این حالت، زوج می تواند مالی (مانند سکه، وجه نقد، ملک، خودرو یا هر مال دیگر) را به عنوان هدیه یا بخشش به همسرش هبه کند. این عمل تحت عنوان هبه و نه مهریه صورت می گیرد.

• شرایط صحت عقد هبه: برای صحت عقد هبه، علاوه بر قصد و رضای طرفین و اهلیت آن ها، قبض (دریافت) مال موهوبه توسط زوجه نیز ضروری است.
• جنبه اجرایی: پس از تحقق قبض، زوجه مالک مال موهوبه می شود و در صورت عدم انجام تعهد زوج به تحویل مال، می تواند از طریق مراجع قضایی آن را مطالبه کند.
• امکان رجوع از هبه: یکی از ویژگی های مهم هبه، امکان رجوع واهب (هبه کننده) از آن است. با این حال، موارد زیر رجوع از هبه را ناممکن می سازد:
  1. در صورتی که مال موهوبه از ملکیت متهب (هبه گیرنده) خارج شده باشد (مثلاً آن را فروخته یا به دیگری هبه کرده باشد).
  2. در صورتی که متهب، پدر، مادر یا اولاد واهب باشد (هبه به اقارب نسبی).
  3. در صورتی که هبه با شرط عوض صورت گرفته و عوض نیز داده شده باشد.
  4. در صورتی که مال موهوبه تغییر و تبدیل یافته باشد (مثلاً سکه طلا ذوب و به شیء دیگری تبدیل شده باشد).

  شایان ذکر است که هبه میان زن و شوهر به دلیل رابطه خویشاوندی و عرفاً به قصد تقرب، معمولاً از هبه های غیرقابل رجوع محسوب می شود.

۳.۲. صلح بلاعوض

عقد صلح یکی از عقود لازم و پرکاربرد در حقوق ایران است که به معنای تراضی و توافق بر امری، معمولاً برای رفع نزاع یا پیشگیری از آن است. صلح می تواند معوض یا بلاعوض باشد. در اینجا، منظور صلح بلاعوض است، یعنی زوج مالی را بدون دریافت عوض به زوجه صلح می کند.

• تعریف و ماهیت: صلح بلاعوض عقدی است لازم و غیرقابل رجوع که زوج مالی را به همسرش منتقل می کند بدون اینکه در مقابل آن چیزی دریافت کند.
• مزایای صلح نسبت به هبه: اصلی ترین مزیت صلح بلاعوض نسبت به هبه، عدم امکان رجوع است. به محض انعقاد و تحقق شرایط صلح، زوج دیگر نمی تواند از این توافق منصرف شود.
• مثال عملی: شوهر بخشی از اموال خود (مانند یک واحد آپارتمان، سه دانگ از باغ یا تعداد معینی سکه) را به همسرش صلح بلاعوض می کند.
• شرایط صحت: شرایط عمومی صحت معاملات (قصد، رضا، اهلیت، موضوع معین، جهت مشروع) در صلح نیز لازم است. برای اموال غیرمنقول، ثبت رسمی صلح نامه در دفاتر اسناد رسمی برای رسمیت و قابلیت اجرا ضروری است.

۳.۳. اقرارنامه رسمی یا سند تعهد به پرداخت دین

یکی دیگر از روش های قانونی افزایش مهریه (به عنوان دین) تنظیم یک سند رسمی در دفاتر اسناد رسمی است که طی آن زوج به پرداخت مبلغ یا مال مشخصی به زوجه متعهد می شود. این تعهد باید صراحتاً به عنوان دین یا تعهد مالی مستقل و نه مهریه ذکر شود تا از تبعات رأی وحدت رویه دیوان عدالت اداری مصون بماند.

• تنظیم سند: زوج با مراجعه به دفتر اسناد رسمی، اقرار می کند که مبلغ یا مال معینی (مثلاً ۲۰۰ سکه طلا) را به همسرش بدهکار است و متعهد به پرداخت آن در زمان مشخص یا عندالمطالبه می شود.
• جنبه اجرایی: این سند رسمی، به عنوان یک دین عادی، قابلیت اجرا از طریق دادگاه را دارد. زوجه می تواند با استناد به این سند، اقدام به مطالبه دین خود از زوج نماید.

۳.۴. صدور اسناد تجاری (چک، سفته)

زوج می تواند برای ایجاد تعهد مالی جدید یا به عنوان تضمینی برای پرداخت های آتی، اقدام به صدور اسناد تجاری مانند چک یا سفته در وجه زوجه نماید.

• شرایط: این اسناد باید با رعایت مقررات قانون صدور چک و قانون تجارت تنظیم شوند.
• جنبه های حقوقی و کیفری: چک و سفته دارای جنبه های حقوقی و در برخی موارد (چک بلامحل) جنبه کیفری هستند که مطالبه آن ها را تسهیل می کند. با این حال، باید توجه داشت که این اسناد نیز تعهد مالی مستقلی از مهریه محسوب شده و آثار مهریه بر آن ها مترتب نمی شود.

انتخاب هر یک از این روش ها، نیازمند آگاهی کامل از شرایط و آثار حقوقی افزایش مهریه (به عنوان دین) و مشاوره با متخصصین حقوقی است تا از مشکلات احتمالی جلوگیری شود.

راهکارهای قانونی برای کاهش تعهدات مالی زوج بعد از ازدواج (جایگزین کاهش مهریه)

همان طور که ممنوعیت تغییر مهریه بعد از ازدواج به صورت مستقیم، مانع از افزایش تعهدات مالی زوج از طریق راهکارهای جایگزین نیست، همین اصل در مورد کاهش مهریه بعد از عقد نیز صادق است. زوجه می تواند با اراده خود و از طریق عقود و ایقاعات مختلف، بخشی یا تمام مهریه خود را ساقط یا به زوج منتقل کند. این روش های قانونی کاهش مهریه، جایگزینی برای تغییر تعداد سکه مهریه بعد از عقد یا کاهش مستقیم آن در سند ازدواج محسوب می شوند.

۴.۱. ابراء مهریه (بخشیدن)

ابراء یک ایقاع است، به این معنی که صرفاً با اراده یک طرف (در اینجا زوجه) صورت می گیرد و نیازی به قبول طرف مقابل (زوج) ندارد. ابراء مهریه یعنی زن، از حق مطالبه تمام یا قسمتی از مهریه خود صرف نظر کرده و ذمه شوهر را در این خصوص بری می کند.

• تعریف و ماهیت: با ابراء مهریه، دین مهریه به میزان ابراء شده از ذمه زوج ساقط می شود. این عمل به معنی بخشیدن مهریه به صورت قطعی است.
• شرایط صحت ابراء: برای صحت ابراء، زوجه باید دارای قصد و اراده آزاد، اهلیت قانونی (بالغ، عاقل و رشید) برای تصرف در اموال خود باشد.
• مثال عملی: اگر مهریه زوجه ۲۰۰ سکه باشد و او تصمیم به کاهش مهریه بعد از عقد تا ۱۰۰ سکه بگیرد، می تواند با مراجعه به دفتر اسناد رسمی (یا حتی به صورت عادی با رعایت شرایط قانونی)، ذمه زوج را به میزان ۱۰۰ سکه از دین مهریه ابراء کند.
• تأکید: ابراء مهریه قطعی و غیرقابل رجوع است. پس از ابراء، زن دیگر نمی تواند قسمت ابراء شده از مهریه را مطالبه کند.

۴.۲. صلح مهریه (در قبال مال یا حق دیگر)

زوجه می تواند تمام یا بخشی از مهریه خود را در قبال دریافت مال، حق یا امتیاز دیگری به زوج صلح کند. این عمل نوعی صلح معوض است که در آن مهریه به عنوان مُصالحٌ علیه و مال یا حق دیگر به عنوان عِوَض قرار می گیرد.

• شرایط صحت صلح: صلح نیز مانند سایر عقود، نیازمند قصد و رضای طرفین، اهلیت آن ها، موضوع معین و جهت مشروع است. توافق باید کاملاً شفاف و صریح باشد.
• مثال عملی: زوجه می تواند در قبال کاهش مهریه بعد از عقد (مثلاً بخشیدن نیمی از مهریه خود)، حق طلاق (طلاق به شرط وکالت بلاعزل)، حضانت فرزند یا انتقال مالکیت یک ملک خاص را از زوج دریافت کند. این نوع صلح به ویژه در پرونده های طلاق توافقی بسیار رایج است.
• لزوم ثبت رسمی: برای اطمینان از اعتبار و قابلیت اجرای این نوع صلح، به ویژه اگر موضوع آن حقوقی مانند حق طلاق یا اموال غیرمنقول باشد، ثبت رسمی آن در دفاتر اسناد رسمی اکیداً توصیه می شود.

۴.۳. هبه مهریه به زوج

زوجه پس از مالکیت بر مهریه خود می تواند قسمتی از آن را به شوهرش هبه کند. این روش از لحاظ حقوقی امکان پذیر است، اما کمتر کاربرد دارد زیرا در هبه، امکان رجوع واهب (هبه کننده) وجود دارد، مگر در موارد خاص.

• شرایط و امکان رجوع: مانند هبه های دیگر، هبه مهریه به زوج نیز نیازمند قبض است. همچنین، زوج باید از نظر قانونی بتواند از این هبه رجوع کند مگر اینکه هبه به اقارب باشد که در مورد زوجین این امکان مطرح است و یا اینکه هبه معوض بوده و عوض نیز دریافت شده باشد یا مال موهوبه از ملکیت زوج خارج شده باشد.

انتخاب هر یک از این روش ها برای کاهش تعهدات مالی زوج باید با دقت و آگاهی کامل از تبعات حقوقی آن صورت گیرد. به ویژه در مورد ابراء، که غیرقابل رجوع است، زوجه باید با علم و اراده کامل اقدام کند.

شرایط عمومی و اختصاصی لازم برای انجام هر یک از راهکارهای فوق

برای اینکه هر یک از توافقات و اقدامات حقوقی ذکر شده در بخش های قبل (اعم از هبه، صلح، اقرارنامه یا ابراء) معتبر و دارای اثر حقوقی باشد، باید شرایط خاصی را دارا باشد. این شرایط به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می شوند که رعایت آن ها برای صحت توافقات مالی زوجین پس از عقد ضروری است.

۵.۱. شرایط عمومی (صحت معاملات و ایقاعات)

این شرایط در ماده ۱۹۰ قانون مدنی بیان شده اند و برای صحت هر قرارداد و ایقاعی لازم هستند:

1. قصد و رضای طرفین:
   • در عقود (مانند صلح و هبه): هر دو طرف (زوج و زوجه) باید دارای قصد انشا و رضایت کامل برای انجام عمل حقوقی باشند. یعنی تصمیم واقعی به انجام آن را داشته باشند و این تصمیم بدون هیچ گونه اجبار، اکراه، تهدید یا اشتباهی صورت گرفته باشد.
   • در ایقاعات (مانند ابراء): صرفاً قصد و رضای فردی که ایقاع را انجام می دهد (در ابراء، زوجه) کفایت می کند.

   عدم وجود قصد یا رضا، موجب بطلان یا عدم نفوذ عمل حقوقی خواهد شد.

2. اهلیت طرفین:
   • در عقود: هر دو طرف (زوج و زوجه) باید دارای اهلیت تصرف در اموال خود باشند. این به معنای آن است که عاقل، بالغ و رشید باشند. شخص صغیر، مجنون یا سفیه (غیررشید) اهلیت تصرف در اموال خود را ندارند و معاملات آن ها غیرنافذ یا باطل است.
   • در ایقاعات: صرفاً اهلیت فرد انجام دهنده ایقاع (در ابراء، زوجه) کافی است.
3. موضوع معین و مشخص:
   • موضوع توافق (مال یا تعهدی که قرار است منتقل، بخشیده یا ابراء شود) باید کاملاً معین و مشخص باشد تا ابهامی در خصوص آن وجود نداشته باشد. مثلاً اگر مالی هبه می شود، باید مشخص باشد که چه مالی است، و اگر مبلغی به عنوان دین تعهد می شود، مقدار آن باید واضح باشد.
4. جهت مشروع:
   • هدف و انگیزه اصلی از انجام معامله یا ایقاع باید قانونی و مشروع باشد. به عنوان مثال، اگر توافقی با هدف انجام عملی غیرقانونی یا نامشروع صورت گیرد (مانند افزایش تعهد مالی به زوجه برای تأسیس مرکزی غیرقانونی)، آن توافق باطل و فاقد اعتبار حقوقی خواهد بود.

۵.۲. شرایط اختصاصی (بسته به نوع عمل حقوقی)

علاوه بر شرایط عمومی فوق، هر عمل حقوقی ممکن است شرایط اختصاصی خاص خود را نیز داشته باشد که باید رعایت شود:

• در عقد هبه: قبض (تصرف و دریافت) مال موهوبه توسط متهب (کسی که مال به او هبه می شود) برای صحت عقد هبه ضروری است. تا زمانی که مال به قبض متهب درنیاید، عقد هبه کامل نمی شود.
• در انتقال اموال غیرمنقول (ملک): برای انتقال مالکیت اموال غیرمنقول (مانند زمین، خانه، آپارتمان) از طریق عقود صلح یا هبه، علاوه بر توافق طرفین، ثبت رسمی آن در دفاتر اسناد رسمی و اداره ثبت املاک برای اعتبار بخشیدن به انتقال و رسمیت آن در برابر اشخاص ثالث، ضروری است.
• در اسناد تجاری (چک و سفته): رعایت مقررات مربوط به قانون صدور چک و قانون تجارت در خصوص تنظیم، امضا، تاریخ، مبلغ و سایر مندرجات این اسناد الزامی است.
• تنظیم سند رسمی یا عادی: گرچه برخی توافقات را می توان به صورت سند عادی نیز تنظیم کرد، اما برای اطمینان بیشتر، ایجاد قابلیت اجرا و جلوگیری از انکار و تردید در آینده، تنظیم اسناد به صورت رسمی در دفاتر اسناد رسمی به شدت توصیه می شود.

رعایت دقیق این شرایط، تضمین کننده صحت و اعتبار حقوقی هرگونه توافق برای تغییر مهریه بعد از ازدواج (به شکل جایگزین) یا افزایش و کاهش تعهدات مالی زوجین خواهد بود.

نکات مهم، توصیه های حقوقی و تفاوت آثار

درک صحیح از امکان افزایش مهریه بعد از عقد یا کاهش مهریه بعد از ازدواج، نه تنها نیازمند شناخت راهکارهای قانونی است، بلکه مستلزم آگاهی عمیق از تفاوت های ماهوی و آثار حقوقی این توافقات با ماهیت اصلی مهریه است. این تفاوت ها می توانند پیامدهای قابل توجهی در آینده داشته باشند.

تأکید بر تفاوت آثار حقوقی

تعهدات مالی جدیدی که از طریق هبه، صلح، اقرارنامه رسمی یا اسناد تجاری پس از عقد نکاح ایجاد می شوند، اگرچه دین محسوب شده و بر ذمه زوج قرار می گیرند، اما هرگز آثار حقوقی کامل مهریه (مهرالمسمی) را ندارند. این تفاوت ها بسیار کلیدی هستند:

1. عدم شمول بر برخی قوانین خاص مهریه:
   • برخی معافیت ها یا تسهیلات قانونی که برای مهریه تعیین شده است (مانند معافیت از پرداخت مهریه تا سقف ۱۱۰ سکه در برخی موارد حبس یا اعسار)، شامل این دیون جدید نمی شود. این دیون به عنوان یک دین عادی تلقی می گردند و مشمول قوانین عمومی مربوط به مطالبات مالی هستند.
2. عدم تعلق به دیون ممتازه در صورت ورشکستگی زوج:
   • در صورت ورشکستگی یا فوت زوج و محدود بودن اموال، مهریه جزء دیون ممتازه محسوب می شود که در اولویت پرداخت قرار دارد. اما تعهدات مالی جدید، جزء دیون عادی تلقی شده و در رتبه بندی پرداخت دیون، جایگاه پایین تری دارند.
3. نحوه مطالبه و اجرای متفاوت:
   • مطالبه و اجرای مهریه از طریق اداره ثبت یا مراجع قضایی، دارای تشریفات و رویه های خاص خود است. اما مطالبه دیون عادی (حاصل از هبه، صلح یا اقرارنامه) باید از طریق تقدیم دادخواست حقوقی به دادگاه های عمومی صورت گیرد که ممکن است رویه و زمان متفاوتی داشته باشد.

این تفاوت ها نشان می دهند که افزایش مهریه بعد از عقد از طریق راهکارهای جایگزین، اگرچه می تواند پشتوانه مالی زوجه را افزایش دهد، اما از نظر حقوقی کاملاً مشابه مهریه اصلی نیست.

اهمیت مشاوره حقوقی تخصصی

با توجه به پیچیدگی های شرعی و حقوقی موضوع مهریه و تغییر مهریه بعد از ازدواج، و نیز تفاوت های ظریف میان انواع عقود و ایقاعات، مشاوره حقوقی تخصصی پیش از هرگونه اقدام، از اهمیت بالایی برخوردار است. یک وکیل متخصص در امور خانواده می تواند:

• به زوجین کمک کند تا بهترین راهکار متناسب با شرایط خاص خود را انتخاب کنند.
• اطمینان حاصل کند که توافقات با رعایت تمامی شرایط صحت و به شکل صحیح قانونی تنظیم شده اند.
• از بروز مشکلات حقوقی احتمالی در آینده پیشگیری نماید.

تغییر شروط ضمن عقد (به عنوان راهکار مکمل/جایگزین)

در کنار راهکارهای مالی، زوجین می توانند به جای تمرکز بر افزایش یا کاهش مهریه، به تغییر یا افزودن شروط ضمن عقد نکاح بپردازند. شروط ضمن عقد، توافقاتی هستند که طرفین می توانند در زمان عقد یا پس از آن، به عقد نکاح اضافه کنند، به شرطی که خلاف مقتضای عقد نباشد.

• امکان تغییر شروط: برخلاف مهریه که تغییر مستقیم آن ممنوع است، تغییر شروط ضمن عقد نکاح یا افزودن شروط جدید پس از عقد، با توافق زوجین و ثبت رسمی در دفاتر اسناد رسمی امکان پذیر است.
• مثال: زوج می تواند در قبال کاهش بخشی از مهریه (از طریق ابراء)، حق طلاق (به صورت وکالت بلاعزل) یا حق خروج از کشور بدون نیاز به اجازه شوهر را به زوجه اعطا کند. این امر می تواند تعادل حقوقی میان زوجین را برقرار کرده و به نفع زوجه باشد، بدون اینکه نیاز به افزایش مهریه به معنای مرسوم آن باشد.

هشدار در مورد سوءاستفاده و امضای اسناد بدون آگاهی

بسیار مهم است که زوجین از امضای هرگونه سند یا توافقنامه مالی بدون آگاهی کامل از مفاد و پیامدهای حقوقی آن خودداری کنند. متأسفانه، گاهی اوقات افراد بدون مشاوره حقوقی کافی، اقدام به تنظیم اسنادی می کنند که در آینده برای آن ها مشکل ساز می شود. اطمینان از قصد و رضای واقعی و عدم وجود اکراه، اساس صحت هر توافق حقوقی است.

در مجموع، می توان گفت که هرچند افزایش یا کاهش مستقیم مهریه بعد از ازدواج به عنوان مهرالمسمی امکان پذیر نیست، اما راهکارهای قانونی متعددی برای افزایش یا کاهش تعهدات مالی زوجین وجود دارد که با آگاهی و مشاوره صحیح، می توانند به کار گرفته شوند. این آگاهی به زوجین کمک می کند تا تصمیمات آگاهانه ای در خصوص مهریه خود بگیرند و از حقوق خود محافظت کنند.

نتیجه گیری

در پاسخ به پرسش کلیدی ایا میشود بعد از ازدواج مهریه را افزایش داد، می توان به صراحت بیان کرد که افزایش یا کاهش مستقیم مهریه (مهرالمسمی) در سند نکاحیه پس از ثبت ازدواج، بر اساس رویه قضایی کنونی و رأی وحدت رویه دیوان عدالت اداری (شماره ۴۸۸ مورخ ۱۵/۶/۱۳۸۸)، فاقد وجاهت قانونی است. این بدان معناست که هرگونه توافقی با هدف افزایش مهریه بعد از عقد تحت عنوان مهریه جدید، باطل و فاقد آثار حقوقی مهریه اصلی خواهد بود. تغییر تعداد سکه مهریه بعد از عقد یا اصلاح سند ازدواج مهریه به این شیوه، در حال حاضر امکان پذیر نیست.

با این حال، این محدودیت به معنای عدم امکان ایجاد یا کاهش تعهدات مالی دیگر میان زوجین نیست. زوجین می توانند از طریق روش های قانونی افزایش مهریه یا کاهش آن، مانند عقد هبه، صلح بلاعوض، تنظیم اقرارنامه رسمی به عنوان دین، یا صدور اسناد تجاری، تعهدات مالی جدیدی را برای زوج ایجاد یا از ذمه او ساقط کنند. این تعهدات اگرچه عنوان مهریه را ندارند و از تمامی آثار حقوقی مهریه برخوردار نیستند (مثلاً در خصوص دیون ممتازه یا معافیت های قانونی)، اما از نظر حقوقی معتبر و قابل مطالبه خواهند بود.

همچنین، امکان تغییر شروط ضمن عقد نکاح به عنوان یک راهکار مکمل یا جایگزین، می تواند به زوجین کمک کند تا با ایجاد یا حذف شروطی متناسب با نیازهای خود، تعادل حقوقی را برقرار سازند. در نهایت، با توجه به پیچیدگی ها و ظرافت های حقوقی موجود، اکیداً توصیه می شود که پیش از هرگونه اقدام در خصوص تغییر مهریه بعد از ازدواج یا هرگونه توافق مالی مرتبط، با یک وکیل یا مشاور حقوقی متخصص در حوزه خانواده مشورت شود تا از صحت اقدامات اطمینان حاصل شده و از مشکلات احتمالی آتی جلوگیری گردد. آگاهی و تصمیم گیری هوشمندانه برای حفظ حقوق طرفین، اساس صیانت از بنیان خانواده است.

سوالات متداول

آیا می توان مهریه را در دفاتر ازدواج افزایش داد؟

خیر، از سال ۱۳۸۸ و به موجب رأی وحدت رویه دیوان عدالت اداری، افزایش یا کاهش مستقیم مهریه (مهرالمسمی) در دفاتر ازدواج یا اسناد رسمی، فاقد وجاهت قانونی بوده و توافقات در این خصوص به عنوان مهریه معتبر نیست.

افزایش مهریه با دست نویس یا توافق عادی معتبر است؟

خیر، توافق عادی یا دست نویس برای افزایش مهریه به عنوان مهریه اعتبار ندارد. اگرچه ممکن است تحت شرایط خاص و با اثبات قصد طرفین، به عنوان یک دین عادی تلقی شود، اما اثبات آن دشوار بوده و فاقد آثار قانونی مهریه است.

اگر مهریه را افزایش دهیم، آیا مانند مهریه اصلی قابل مطالبه است؟

خیر، مبالغ اضافه شده به عنوان مهریه قابل مطالبه نیستند. این مبالغ تنها می توانند به عنوان یک دین عادی و مستقل (ناشی از عقود دیگر مانند هبه یا صلح) قابلیت مطالبه داشته باشند که آثار حقوقی متفاوتی نسبت به مهریه دارد.

آیا بعد از بخشیدن مهریه (ابراء) می توان آن را پس گرفت؟

خیر، ابراء مهریه یک ایقاع قطعی و غیرقابل رجوع است. پس از اینکه زوجه ذمه زوج را از پرداخت مهریه ابراء کرد، دیگر نمی تواند آن را مطالبه نماید.

آیا تبدیل مهریه از عندالمطالبه به عندالاستطاعه یا بالعکس امکان پذیر است؟

بله، این مورد نوعی تغییر در نحوه پرداخت مهریه است و نه میزان آن. با توافق و تراضی زوجین، این تبدیل امکان پذیر است و می تواند در دفاتر اسناد رسمی ثبت شود.

چه مدارکی برای افزایش یا کاهش تعهدات مالی بعد از عقد لازم است؟

بسته به روش انتخابی، مدارک متفاوت است. برای هبه و صلح، سند هبه نامه یا صلح نامه (که برای اموال غیرمنقول رسمی باشد) لازم است. برای ایجاد دین، اقرارنامه رسمی در دفاتر اسناد رسمی یا اسناد تجاری (چک، سفته) مورد نیاز است. برای ابراء نیز، اقرارنامه ابراء رسمی توصیه می شود.

آیا تغییر مهریه (افزایش/کاهش) به سند ازدواج اضافه می شود؟

خیر، مهریه اصلی در سند ازدواج ثابت می ماند. تغییر مهریه بعد از ازدواج (به اشکال جایگزین) یا ایجاد تعهدات مالی جدید، به عنوان دیون یا تعهدات جداگانه ثبت می شوند و موجب اصلاح سند ازدواج مهریه نمی شوند.