تحقیقات مقدماتی توسط چه کسانی انجام میشود

تحقیقات مقدماتی، فرآیندی حیاتی در نظام دادرسی کیفری است که توسط مراجع قضایی مانند بازپرس، دادستان و دادیار و در برخی موارد خاص توسط دادرس دادگاه و ضابطان دادگستری تحت نظارت مقام قضایی انجام می شود. این اقدامات قانونی با هدف کشف حقیقت، جمع آوری ادله، شناسایی متهم و جلوگیری از فرار او صورت می گیرد تا بستری برای اجرای عدالت فراهم آید.

تحقیقات مقدماتی، مجموعه ای از اقدامات قانونی است که در مرحله پیش از رسیدگی دادگاه، با هدف کشف جرم، جمع آوری دلایل و مستندات، شناسایی متهم و آماده سازی پرونده برای محاکمه انجام می شود. این فرآیند که اهمیت بالایی در مسیر دادرسی کیفری دارد، نیازمند دقت، بی طرفی و سرعت عمل از سوی مراجع ذی صلاح است. شناخت دقیق این مراجع و وظایف آن ها نه تنها برای متخصصان حقوقی، بلکه برای هر شهروندی که ممکن است به نوعی درگیر یک پرونده کیفری شود، ضروری است تا بتواند از حقوق خود آگاه باشد و به نحو مطلوب از آن ها دفاع کند. قانون آیین دادرسی کیفری جمهوری اسلامی ایران، به تفصیل به این موضوع پرداخته و حدود اختیارات و مسئولیت های هر یک از نهادهای مربوطه را مشخص کرده است.

مفهوم و اهداف تحقیقات مقدماتی

مرحله تحقیقات مقدماتی سنگ بنای یک دادرسی عادلانه است. این فرآیند اولین گام های قانونی پس از وقوع یک جرم را شامل می شود و نقش محوری در کشف حقیقت و تضمین حقوق طرفین دعوا ایفا می کند. بدون تحقیقات مقدماتی جامع و صحیح، امکان اتخاذ تصمیمات قضایی منطقی و عادلانه در مراحل بعدی دادرسی به شدت کاهش می یابد.

تعریف تحقیقات مقدماتی

بر اساس ماده ۹۰ قانون آیین دادرسی کیفری، تحقیقات مقدماتی عبارت است از «مجموعه اقدامات قانونی است که از سوی بازپرس یا دیگر مقامات قضائی، برای حفظ آثار و علائم و جمع آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم انجام می شود.» این تعریف، دامنه وسیعی از فعالیت ها را پوشش می دهد که نه تنها شامل جمع آوری فیزیکی شواهد و مدارک است، بلکه اظهارنظر بازپرس در مورد تحقق یا عدم تحقق جرم و انتساب یا عدم انتساب آن به متهم را نیز در بر می گیرد. این اظهارنظر، امکان تصمیم گیری در مورد ارسال پرونده به دادگاه یا صدور قرار منع یا موقوفی تعقیب را فراهم می آورد و از این رو، جزئی لاینفک از تحقیقات مقدماتی تلقی می شود. در واقع، تحقیقات مقدماتی شامل سه گروه اصلی از اعمال قضایی است:

1. جمع آوری دلایل و مستندات مربوط به وقوع جرم.
2. اتخاذ تدابیر لازم برای جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم.
3. اظهارنظر نهایی در مورد مجرم بودن یا نبودن فرد مورد تعقیب.

تفاوت با مرحله جمع آوری اطلاعات

باید توجه داشت که مرحله جمع آوری اطلاعات با مرحله تحقیقات مقدماتی تفاوت ماهوی دارد و معمولاً پیش از آن صورت می گیرد. جمع آوری اطلاعات اولیه، بیشتر توسط ضابطان دادگستری انجام می شود و شامل فعالیت هایی مانند حضور در صحنه جرم، اخذ اظهارات اولیه از شهود و مطلعین، و جمع آوری آثار و علائم جرم است. این اقدامات، در واقع زمینه ساز آغاز تحقیقات مقدماتی قضایی توسط بازپرس یا دادستان است. در جرایم مشهود، ضابطان دادگستری با توجه به فوریت امر، می توانند اقدامات اولیه را آغاز کنند، اما در جرایم غیرمشهود، شروع تحقیقات مقدماتی معمولاً منوط به دستور مقام قضایی است.

اهداف اصلی تحقیقات مقدماتی

تحقیقات مقدماتی با اهداف چندگانه ای انجام می شود که همگی در راستای تحقق عدالت و حفظ نظم عمومی قرار دارند. این اهداف عبارتند از:

• کشف حقیقت و اثبات یا رد وقوع جرم: اصلی ترین هدف، شناسایی دقیق وقایع رخ داده و مشخص کردن اینکه آیا جرمی واقع شده است یا خیر.
• جمع آوری دلایل و مستندات: کلیه شواهد و قرائن به نفع یا ضرر متهم باید به دقت جمع آوری و ارزیابی شوند تا مبنای تصمیمات آتی قضایی قرار گیرند.
• شناسایی و دستگیری متهم: در صورت وجود دلایل کافی، متهم شناسایی و برای ادامه مراحل قضایی تحت تعقیب قرار می گیرد.
• حفظ حقوق متهم و شاکی: تحقیقات باید به گونه ای انجام شود که حقوق قانونی هر دو طرف، یعنی شاکی به عنوان مدعی و متهم به عنوان کسی که مورد اتهام قرار گرفته، رعایت شود.
• آماده سازی پرونده برای مرحله دادرسی: با اتمام تحقیقات مقدماتی، پرونده به صورت کامل و مستند، برای رسیدگی در دادگاه مهیا می شود.

مراجع اصلی و عام انجام دهنده تحقیقات مقدماتی

در نظام حقوقی ایران، مسئولیت اصلی انجام تحقیقات مقدماتی بر عهده دادسرا و مقامات قضایی آن است. این مراجع، وظایف و اختیارات مشخصی دارند که در قانون آیین دادرسی کیفری به تفصیل بیان شده است.

بازپرس

بازپرس، اصلی ترین مرجع انجام تحقیقات مقدماتی است و نقش حیاتی در کشف حقیقت و جمع آوری دلایل ایفا می کند.

الف) جایگاه و صلاحیت اصلی: بر اساس ماده ۹۲ قانون آیین دادرسی کیفری، «تحقیقات مقدماتی تمام جرائم بر عهده بازپرس است.» این حکم نشان دهنده صلاحیت عام بازپرس در انجام تحقیقات مقدماتی است. به عبارت دیگر، در هر پرونده کیفری، مسئولیت اولیه تحقیق با بازپرس دادسرا خواهد بود، مگر در موارد استثنائی که قانون به صراحت مرجع دیگری را تعیین کرده باشد.

ب) اصول حاکم بر کار بازپرس: فعالیت بازپرس در تحقیقات مقدماتی، باید بر اساس اصول بنیادینی صورت گیرد که تضمین کننده عدالت و صحت فرآیند هستند:

• بی طرفی: ماده ۹۳ قانون آیین دادرسی کیفری مقرر می دارد: «بازپرس باید در کمال بی طرفی و در حدود اختیارات قانونی، تحقیقات را انجام دهد و در کشف اوضاع و احوالی که به نفع یا ضرر متهم است فرق نگذارد.» این اصل، حاکی از استقلال نسبی بازپرس از دادستان و ضرورت عدم جانبداری او از هیچ یک از طرفین دعواست. او مکلف است تمام دلایل، اعم از مثبت و منفی را جمع آوری کند.
• سرعت: مطابق ماده ۹۴ قانون آیین دادرسی کیفری: «تحقیقات مقدماتی باید به سرعت و به نحو مستمر انجام شود و ایام تعطیل مانع انجام آن نیست.» این اصل، بر لزوم انجام فوری اقدامات تحقیقاتی تأکید دارد تا از از بین رفتن آثار جرم یا فرار متهم جلوگیری شود.
• سری بودن و کتبی بودن: تحقیقات مقدماتی اصولا سری و محرمانه است و مقامات شرکت کننده در آن مکلف به حفظ اسرار هستند. همچنین، تمام اقدامات تحقیقاتی و اظهارات باید به صورت کتبی ثبت و ضبط شود.
• غیرترافعی بودن: در مرحله تحقیقات مقدماتی، دادرسی به معنای واقعی کلمه (با حضور طرفین و طرح دعوا) مطرح نیست، بلکه بیشتر جنبه جمع آوری اطلاعات و آماده سازی پرونده را دارد.

ج) اختیارات و وظایف بازپرس: بازپرس دارای اختیارات وسیعی است که شامل:

• بازجویی از متهم، شهود و مطلعین.
• معاینه محل جرم و بازرسی.
• جلب کارشناس برای اظهارنظر فنی.
• صدور قرار تأمین کیفری (مانند قرار وثیقه، کفالت یا بازداشت موقت) برای تضمین دسترسی به متهم.
• صدور قرارهای نهایی مانند قرار جلب به دادرسی (مجرمیت)، قرار منع تعقیب و قرار موقوفی تعقیب.

«بی طرفی بازپرس به معنای عدم تمایل مرجع قضایی به یکی از طرفین دعواست؛ جانبداری در رفتار یا گفتار، ناقض بی طرفی بوده و منجر به اتخاذ تصمیمی ناعادلانه می گردد.»

دادستان

دادستان، رئیس دادسرا و نماینده جامعه برای احقاق حقوق عمومی است. او وظیفه تعقیب جرایم را بر عهده دارد.

الف) ریاست بر دادسرا و وظیفه تعقیب: دادستان به عنوان مدعی العموم، وظیفه دارد پس از اطلاع از وقوع جرم، نسبت به تعقیب کیفری متهم اقدام کند. او بر کلیه دادیاران و بازپرسان دادسرای تحت امر خود نظارت دارد.

ب) اختیارات در تحقیقات مقدماتی:

• نظارت بر نحوه انجام تحقیقات: مطابق ماده ۷۴ قانون آیین دادرسی کیفری، دادستان می تواند در تحقیقات مقدماتی حضور یابد و بر نحوه انجام آن نظارت کند.
• انجام تحقیقات مقدماتی در صورت کمبود بازپرس: در غیر جرائم مستوجب مجازات های مقرر در ماده ۳۰۲ این قانون (جرائم سنگین مانند اعدام، قصاص عضو و حبس ابد)، در صورت کمبود بازپرس، دادستان نیز دارای تمام وظایف و اختیاراتی است که برای بازپرس تعیین شده است.
• ارجاع پرونده به دادیار و نظارت بر قرارهای صادره توسط وی: دادستان می تواند تحقیقات را به دادیار ارجاع دهد و بر قرارهای نهایی و تأمین صادره توسط او نظارت و آن ها را تأیید کند.
• صدور کیفرخواست: پس از صدور قرار مجرمیت توسط بازپرس و تأیید آن توسط دادستان، دادستان مبادرت به صدور کیفرخواست کرده و پرونده را به دادگاه ارسال می کند.

ج) موارد اختلاف با بازپرس و نحوه حل آن: گاهی اوقات بین بازپرس و دادستان در مورد نوع جرم، کفایت دلایل یا تصمیم نهایی (مانند قرار مجرمیت یا منع تعقیب) اختلاف نظر پیش می آید. در چنین مواردی، پرونده جهت حل اختلاف به دادگاه صالح ارجاع می شود و تصمیم دادگاه در این خصوص قطعی و لازم الاجرا است.

دادیار

دادیار، از جمله مقامات قضایی دادسراست که تحت نظارت و با نمایندگی از دادستان فعالیت می کند.

الف) نقش و جایگاه: دادیار در سلسله مراتب قضایی زیر نظر دادستان قرار دارد و انجام تحقیقات مقدماتی را با ارجاع و نمایندگی از دادستان به عهده می گیرد.

ب) حدود صلاحیت: دادیار صلاحیت انجام تحقیقات در جرایمی را دارد که دادستان می تواند انجام دهد، یعنی به جز جرائم موضوع ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری. در این جرائم خاص، صلاحیت تحقیق تنها بر عهده بازپرس است.

ج) ضرورت تأیید قرارهای صادره: قرارهای نهایی دادیار (مانند قرار مجرمیت یا منع تعقیب) و همچنین قرار تأمینی که منجر به بازداشت متهم می شود، باید ظرف ۲۴ ساعت به تأیید دادستان برسد. بدون تأیید دادستان، این قرارها اعتبار اجرایی نخواهند داشت.

د) تبعیت از دادستان: دادیار در انجام وظایف خود مکلف به تبعیت از دستورات دادستان است. در صورت اختلاف نظر با دادستان، دادیار مکلف به تبعیت از نظر دادستان است. با این حال، اگر دادیار دستورات دادستان را غیرقانونی تشخیص دهد، مراتب را به دادستان اعلام می کند تا در صورت اشتباه دادستان، دستور سابق اصلاح شود. اگر دادستان بر دستور خود اصرار ورزد، دادیار مکلف به تبعیت است، اما مسئولیت اجرای امر غیرقانونی بر عهده خود دادستان خواهد بود.

مراجع استثنائی و خاص انجام دهنده تحقیقات مقدماتی

علاوه بر بازپرس، دادستان و دادیار که مراجع عمومی تحقیقات مقدماتی هستند، در شرایط خاص یا برای انواع خاصی از جرایم، مراجع دیگری نیز ممکن است به انجام این تحقیقات بپردازند.

دادرس دادگاه

در برخی شرایط اضطراری، دادرس دادگاه نیز می تواند وظیفه بازپرسی را بر عهده گیرد.

الف) شرایط اضطراری: تبصره ماده ۹۲ قانون آیین دادرسی کیفری مقرر می دارد: «در صورت عدم حضور بازپرس یا معذور بودن وی از انجام وظیفه و عدم دسترسی به بازپرس دیگر در آن دادسرا در جرائم موضوع ماده ۳۰۲ این قانون، دادرس دادگاه به تقاضای دادستان و تعیین رئیس حوزه قضائی، وظیفه بازپرس را فقط تا زمان باقی ماندن وضعیت مذکور انجام می دهد.» این حکم نشان دهنده ماهیت استثنایی و اضطراری این صلاحیت است.

ب) محدودیت زمانی و وظیفه ای: دادرس دادگاه صرفاً تا زمانی که وضعیت اضطراری (یعنی عدم حضور یا معذوریت بازپرس) باقی است، وظایف بازپرس را انجام می دهد. این صلاحیت موقت و محدود به رفع نیاز فوری است.

ضابطان دادگستری

ضابطان دادگستری (مانند نیروی انتظامی، بسیج و سایر نهادهای مأمور شناسایی و کشف جرم) نقش مهمی در مراحل اولیه کشف و جمع آوری اطلاعات دارند.

الف) ماهیت فعالیت: ضابطان عموماً در مرحله جمع آوری اطلاعات و کشف جرم فعال هستند. فعالیت اصلی آن ها، دریافت شکایات، گزارش جرم، حفظ صحنه جرم و جلوگیری از فرار متهم است.

ب) انجام تحقیقات تحت نظارت مقام قضایی: ضابطان دادگستری حق انجام تحقیقات مقدماتی مستقل را ندارند. تمام اقدامات تحقیقاتی آن ها باید تحت دستور، نظارت و تعلیمات مقام قضایی (بازپرس یا دادستان) صورت گیرد. این اصل برای تضمین حقوق متهم و رعایت اصول دادرسی عادلانه ضروری است.

ج) وظایف اصلی: وظایف اصلی ضابطان شامل حفظ آثار و علائم جرم، جلوگیری از فرار متهم، جمع آوری دلایل اولیه و گزارش سریع موارد به مقامات قضایی است.

دادسرا و دادگاه ویژه مسئولین کشوری

برای برخی جرایم خاص که توسط مسئولین کشوری ارتکاب می یابد، مرجع رسیدگی و تحقیق ویژه وجود دارد.

الف) موارد خاص: در جرایمی که تعقیب و رسیدگی به تخلفات و جرائم مسئولان کشوری در صلاحیت دیوان عالی کشور باشد، انجام تحقیقات مقدماتی بر عهده دادسرا و دادگاه ویژه مسئولین کشوری است که تابع تشکیلات و آیین دادرسی خاص خود هستند.

روند کلی شروع و انجام تحقیقات مقدماتی

آغاز تحقیقات مقدماتی و طی شدن مراحل آن، یک فرآیند سیستماتیک است که بر اساس قواعد قانونی مشخصی صورت می گیرد و هر مرحله دارای الزامات خاص خود است.

آغاز تحقیقات

تحقیقات مقدماتی می تواند از طرق مختلفی آغاز شود:

1. با شکایت شاکی خصوصی: زمانی که فردی از وقوع جرمی که به او یا اموالش آسیب رسانده، به دادسرا شکایت می کند.
2. با اعلام و گزارش ضابطان دادگستری: در صورت کشف جرم توسط ضابطان و گزارش آن به مقام قضایی.
3. با گزارش سایر مراجع رسمی: مانند گزارش سازمان بازرسی کل کشور یا سایر نهادهای نظارتی.
4. با تشخیص دادستان: در جرایم عمومی که جنبه خصوصی ندارند، دادستان می تواند راساً دستور شروع تحقیقات را صادر کند.

ارجاع پرونده

پس از آغاز تحقیقات، معمولاً پرونده از سوی دادستان یا معاون او، به بازپرس یا دادیار ارجاع داده می شود تا اقدامات تحقیقاتی به صورت رسمی و قانونی پیگیری شود. این ارجاع با صدور دستور کتبی و مشخص کردن حدود وظایف صورت می گیرد.

اقدامات اولیه قاضی تحقیق

پس از ارجاع پرونده، قاضی تحقیق (بازپرس یا دادیار) اقدامات لازم را برای کشف حقیقت آغاز می کند. این اقدامات می تواند شامل موارد زیر باشد:

• تحقیق از شاکی و متهم: اخذ اظهارات دقیق از شاکی در مورد نحوه وقوع جرم و از متهم در مورد دفاعیات او. در این مرحله، تفهیم اتهام به متهم و آگاه ساختن او از حقوق قانونی اش (مانند حق سکوت و حق داشتن وکیل) ضروری است.
• تحقیق از شهود و مطلعین: جمع آوری اطلاعات از هر شخصی که به نحوی از واقعه آگاهی دارد.
• معاینه محل، معاینه جسد، جلب کارشناس: در صورت لزوم، بررسی فیزیکی صحنه جرم، اجساد یا ارجاع موضوع به کارشناسان مربوطه (مانند پزشکی قانونی، کارشناس تصادفات) برای اظهارنظر تخصصی.
• اخذ تأمین کیفری از متهم: برای تضمین حضور متهم در مراحل دادرسی و جلوگیری از فرار او، قرار تأمین کیفری مناسب صادر می شود که می تواند از التزام به حضور با قول شرف تا بازداشت موقت باشد.

صدور قرارهای نهایی

پس از تکمیل تحقیقات و بررسی تمامی دلایل، قاضی تحقیق یکی از قرارهای نهایی را صادر می کند:

• قرار مجرمیت (جلب به دادرسی): در صورتی که دلایل کافی برای انتساب اتهام به متهم وجود داشته باشد، این قرار صادر می شود. پس از تأیید دادستان، پرونده با صدور کیفرخواست به دادگاه ارسال می گردد.
• قرار منع تعقیب: اگر دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود نداشته باشد یا عمل ارتکابی جرم نباشد، قرار منع تعقیب صادر می شود. این قرار نیز برای قطعی شدن نیاز به تأیید دادستان دارد و شاکی می تواند به آن اعتراض کند.
• قرار موقوفی تعقیب: این قرار زمانی صادر می شود که تعقیب متهم به دلایل قانونی متوقف شود؛ مثلاً در صورت فوت متهم، گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت، شمول مرور زمان، یا عفو عمومی.

نکات مهم برای شاکی، متهم و وکیل در طول تحقیقات مقدماتی

مرحله تحقیقات مقدماتی برای همه افرادی که به نوعی درگیر یک پرونده کیفری هستند، اهمیت بسزایی دارد. آگاهی از حقوق و تکالیف در این مرحله می تواند تأثیر زیادی بر نتیجه پرونده داشته باشد.

حق داشتن وکیل در تمام مراحل تحقیقات

یکی از مهم ترین حقوق اساسی متهم و شاکی، حق داشتن وکیل در تمام مراحل تحقیقات مقدماتی است. متهم می تواند از همان ابتدای احضار یا بازداشت، درخواست حضور وکیل کند و وکیل او نیز حق دارد در تمام جلسات تحقیق حضور داشته و از حقوق موکل خود دفاع کند. حضور وکیل تضمین کننده رعایت موازین قانونی و جلوگیری از تضییع حقوق طرفین است.

حق سکوت متهم و خودداری از پاسخگویی

متهم حق دارد در طول تحقیقات سکوت کند و از پاسخگویی به سؤالات امتناع ورزد. این حق باید به صراحت توسط مقام قضایی به او تفهیم شود. اظهارات متهم علیه خود، تنها در صورتی معتبر است که با رضایت کامل و بدون هیچ گونه اکراه یا اجبار اخذ شده باشد.

اهمیت تفهیم اتهام به متهم

یکی از وظایف اصلی مقام قضایی، تفهیم اتهام به متهم به صورت صریح و روشن است. متهم باید بداند که به چه جرمی متهم شده و دلایل انتساب اتهام به او چیست. این امر به متهم امکان می دهد تا دفاعیات خود را به طور مؤثر ارائه کند و از حقوق خود آگاه باشد.

لزوم ارائه دلایل و مستندات توسط شاکی و متهم

شاکی و متهم هر دو وظیفه دارند تا دلایل، مدارک و مستندات خود را که به اثبات ادعا یا دفاع از خودشان کمک می کند، به مقام قضایی ارائه دهند. این امر شامل اسناد، شهادت شهود، مدارک پزشکی، مالی و هر گونه اطلاعاتی است که می تواند به کشف حقیقت کمک کند.

پیگیری وضعیت پرونده و اطلاع از آدرس و اقامتگاه قانونی

طرفین پرونده (شاکی و متهم) باید به طور مستمر وضعیت پرونده خود را پیگیری کرده و از آدرس و اقامتگاه قانونی خود اطلاع رسانی کنند. هرگونه تغییر در آدرس باید بلافاصله به دادسرا یا دادگاه اعلام شود تا ابلاغیه های قضایی به درستی به آن ها برسد و از تضییع حقوق جلوگیری شود.

نتیجه گیری

تحقیقات مقدماتی، بخش بنیادین و تعیین کننده در فرآیند دادرسی کیفری است که توسط مراجع قضایی ذی صلاح نظیر بازپرس، دادستان و دادیار و در موارد خاص توسط دادرس دادگاه و ضابطان دادگستری تحت نظارت قضایی انجام می شود. این مرحله با هدف کشف حقیقت، جمع آوری دلایل، شناسایی متهم و آماده سازی پرونده برای رسیدگی عادلانه در دادگاه طراحی شده است.

آگاهی از نقش و حدود اختیارات هر یک از این مراجع، از جمله بازپرس که مرجع اصلی تحقیق در تمامی جرائم است، دادستان به عنوان مدعی العموم و ناظر، و دادیار که به نمایندگی از دادستان فعالیت می کند، برای حفظ حقوق قانونی شاکی، متهم و عموم مردم از اهمیت بسزایی برخوردار است. پیچیدگی های حقوقی و فنی این مرحله، لزوم کسب مشاوره حقوقی تخصصی از وکلای مجرب را دوچندان می کند تا افراد بتوانند با درک کامل از فرآیند و حقوق خود، بهترین دفاع را ارائه داده و از تضییع حقوقشان جلوگیری کنند. بی طرفی، سرعت و رعایت موازین قانونی در تحقیقات مقدماتی، تضمین کننده عدالتی است که هر جامعه ای به آن نیازمند است.