نحوه سوگند خوردن در دادگاه

سوگند خوردن در دادگاه که در اصطلاح حقوقی با عنوان «اتیان سوگند» شناخته می شود، به معنای قسم خوردن به نام خداوند متعال و با الفاظی نظیر والله، بالله، تالله یا نام های دیگر خداوند به هر زبان، برای اثبات یا رد ادعایی در جریان دادرسی است. این عمل یکی از ادله اثبات دعوا محسوب می شود و در شرایطی که دلایل اثباتی دیگری نظیر سند یا شهادت شهود کافی نباشد، نقش قاطع در سرنوشت پرونده ایفا می کند. اتیان سوگند، با توجه به ابعاد شرعی و قانونی آن، دارای شرایط و تشریفات خاصی است که عدم رعایت آن ها می تواند اعتبار سوگند را از بین ببرد. آشنایی با این مقررات برای تمامی افراد درگیر در پرونده های قضایی حیاتی است تا بتوانند از این ابزار قدرتمند به درستی استفاده کرده یا در مواجهه با آن، تصمیمات آگاهانه ای اتخاذ کنند.

اهمیت سوگند در نظام قضایی ایران به حدی است که قانون گذار مواد متعددی را در قوانین مختلف به آن اختصاص داده است. این عمل نه تنها یک فرآیند حقوقی، بلکه یک تکلیف شرعی و اخلاقی نیز محسوب می شود که پیامدهای عمیقی بر زندگی افراد و نتیجه دعوا دارد. پیچیدگی های مرتبط با انواع سوگند، شرایط قانونی، تشریفات اجرایی و مسئولیت های ناشی از آن، ضرورت آگاهی جامع در این زمینه را دوچندان می کند.

۱. سوگند در دادگاه چیست؟ (مفهوم و تعریف اتیان سوگند)

اتیان سوگند، که از واژه «قسم» نیز برای آن استفاده می شود، عبارت است از گواه گرفتن خداوند متعال به منظور اثبات حقیقت یک ادعا یا رد آن در چارچوب موازین شرعی و قانونی. این عمل به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا، دارای جایگاه ویژه ای در قانون آیین دادرسی مدنی است و نقش آن در مواردی که سایر ادله ناکافی هستند، پررنگ تر می شود.

تعریف حقوقی و شرعی اتیان سوگند

از منظر حقوقی، اتیان سوگند تعهدی است که شخص برای اثبات یا رد یک حقیقت حقوقی، با توسل به ذات باری تعالی، بیان می کند. این عمل باید با لفظ جلاله «والله، بالله، تالله» یا نام های دیگر خداوند به هر زبانی ادا شود. از نظر شرعی، سوگند یک عمل عبادی محسوب می شود که در آن فرد، خداوند را شاهد بر صداقت گفتار خود قرار می دهد و به همین دلیل، ارتکاب سوگند دروغ از نظر فقهی گناه کبیره و از نظر حقوقی دارای پیامدهای جدی است.

سوگند به عنوان دلیل اثبات دعوا

در نظام حقوقی ایران، سوگند یکی از شش دلیل اصلی اثبات دعوا در کنار اقرار، اسناد کتبی، شهادت، معاینه محل و تحقیق محلی و کارشناسی به شمار می رود. قانون گذار در ماده ۲۷۰ قانون آیین دادرسی مدنی صراحتاً به جایگاه آن اشاره کرده است: در مواردی که صدور حکم دادگاه منوط به سوگند شرعی می باشد، دادگاه به درخواست متقاضی، قرار اتیان سوگند صادر کرده و در آن، موضوع سوگند و شخصی را که باید سوگند یاد کند تعیین می نماید. این ماده نشان می دهد که سوگند می تواند به تنهایی مبنای صدور حکم قضایی قرار گیرد.

انواع کلی سوگند

سوگند به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می شود:

1. سوگند عهدی: این نوع سوگند مربوط به تعهد و التزام به انجام یا ترک عملی در آینده است و معمولاً با ادله اثبات دعوا ارتباط مستقیم ندارد. مثال بارز آن، سوگندی است که رئیس جمهور، وکلا یا قضات پیش از آغاز به کار در منصب خود یاد می کنند. هدف از این سوگند، پایبندی به اصول اخلاقی و قانونی در انجام وظایف است.

2. سوگند اثباتی (قضایی): تمرکز اصلی بحث در این مقاله بر این نوع سوگند است. سوگند اثباتی به معنای گواه قرار دادن خداوند در دادگاه برای اثبات یا رد وجود یک امر حقوقی یا واقعه ای است که در گذشته رخ داده است. این سوگند در حضور قاضی ادا می شود و می تواند سرنوشت دعوا را رقم بزند. سوگند اثباتی خود به انواع مختلفی تقسیم می شود که در ادامه به تفصیل به آن ها خواهیم پرداخت.

۲. مبانی قانونی اتیان سوگند در دادگاه

اتیان سوگند به عنوان یک دلیل اثبات دعوا، در قوانین موضوعه ایران دارای جایگاه مستحکمی است. مقررات مربوط به شرایط، تشریفات و پیامدهای سوگند در قوانین مختلفی پراکنده شده اند که مهم ترین آن ها عبارتند از:

قانون آیین دادرسی مدنی

قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی (مصوب ۱۳۷۹) از ماده ۲۷۰ تا ۲۸۹ به طور خاص به موضوع سوگند پرداخته است. این مواد چارچوب کلی درخواست، صدور قرار اتیان سوگند، تشریفات ادای سوگند، انواع سوگند (بتی، تکمیلی، استظهاری)، واکنش های طرفین به درخواست سوگند (نکول، رد سوگند) و آثار آن را تبیین می کنند. ماده ۲۷۰، مبنای صدور قرار اتیان سوگند را تعیین می کند و مواد بعدی به تفصیل فرآیند اجرای آن را شرح می دهند.

قانون مدنی

قانون مدنی (مصوب ۱۳۰۷ و اصلاحات بعدی) نیز در مواد ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۴ به بحث سوگند پرداخته است. این مواد بیشتر به ماهیت و آثار حقوقی سوگند می پردازند و جنبه های شکلی و آیین دادرسی را کمتر مورد توجه قرار می دهند. برای مثال، ماده ۱۳۲۵ قانون مدنی به نقش سوگند در دعاوی قابل اثبات با شهادت اشاره دارد و ماده ۱۳۲۷ استثنائات مربوط به اهلیت سوگند خورنده را بیان می کند.

آیین نامه ترتیب اتیان سوگند

علاوه بر قوانین مذکور، آیین نامه ترتیب اتیان سوگند نیز که برای اجرایی کردن جزئیات سوگند تدوین شده، حاوی مقررات تکمیلی و عملیاتی در خصوص نحوه و تشریفات ادای سوگند است. این آیین نامه به چگونگی متن سوگند، تغلیظ سوگند و سایر جزئیات اجرایی می پردازد و نقش مهمی در استانداردسازی فرآیند اتیان سوگند در دادگاه ها ایفا می کند. این آیین نامه، تکمیل کننده خلأهای احتمالی در قوانین اصلی بوده و به قضات و اصحاب دعوا در اجرای صحیح سوگند یاری می رساند.

۳. شرایط عمومی لازم برای اتیان سوگند در دادگاه

برای اینکه سوگند در دادگاه معتبر و دارای اثر حقوقی باشد، باید شرایط عمومی خاصی فراهم باشد که در قوانین آیین دادرسی مدنی و مدنی به آن ها اشاره شده است. این شرایط اطمینان می دهند که سوگند به عنوان آخرین و قوی ترین دلیل، در جایگاه صحیح و با رعایت حقوق طرفین مورد استفاده قرار گیرد.

1. فقدان دلایل اثباتی کافی: اصلی ترین شرط برای درخواست اتیان سوگند، این است که مدعی هیچ دلیل و بینه محکمه پسند دیگری برای اثبات ادعای خود نداشته باشد و در مقابل، مدعی علیه نیز ادعای وی را انکار کند. به عبارت دیگر، سوگند آخرین راه حل در زمانی است که دعوا در حالت فقدان دلیل یا نقص آن قرار دارد. اگر مدعی بتواند با سند رسمی، شهادت شهود کافی یا اقرار طرف مقابل ادعای خود را اثبات کند، دیگر نیازی به سوگند نخواهد بود.

2. ارتباط موضوع دعوا با قسم خورنده: سوگند باید بر امری باشد که مستقیماً به شخص قسم خورنده منتسب است و او از آن اطلاع یا آگاهی دارد. نمی توان فردی را مجبور به قسم خوردن در مورد امری کرد که به شخص ثالثی مربوط می شود یا او نسبت به آن جاهل است. این اصل در ماده ۱۳۲۶ قانون مدنی نیز منعکس شده است که بیان می دارد: مدعی باید عدم علم خود را به جهت علم مدعی علیه اثبات نماید.

3. اهلیت قسم خورنده: فردی که سوگند یاد می کند، باید از اهلیت قانونی برخوردار باشد. این اهلیت شامل موارد زیر است:

   • بلوغ: فرد باید به سن قانونی بلوغ شرعی رسیده باشد.

   • عقل: فرد باید عاقل باشد و قوه تمییز و درک داشته باشد. بنابراین، از مجنون نمی توان سوگند اخذ کرد.

   • اختیار: سوگند باید از روی اراده و اختیار کامل ادا شود و تحت اکراه یا اجبار نباشد.

   • حریت: (در گذشته) در نظام های حقوقی پیشین، برده نمی توانست سوگند یاد کند که در نظام حقوقی کنونی ایران این شرط منتفی است.

4. طرف دعوا بودن قسم خورنده: اصل این است که سوگند فقط از طرفین اصلی دعوا (خواهان یا خوانده) قابل اخذ است و نمی توان از اشخاص ثالث (مانند شهود) درخواست سوگند کرد. با این حال، ماده ۱۳۲۷ قانون مدنی استثنائی را در این زمینه مطرح می کند: در دعاوی بر صغیر و مجنون، نمی توان قسم را بر ولی یا وصی یا قیم متوجه کرد؛ مگر نسبت به اعمال صادره از آن ها، آن هم مادامی که به ولایت یا وصایت یا قیمومت باقی هستند. این بدان معناست که ولی، وصی یا قیم تنها در مورد اعمالی که خودشان در زمان ولایت، وصایت یا قیمومت انجام داده اند، می توانند قسم یاد کنند، نه در مورد اعمال صغیر یا مجنون.

5. قابلیت اثبات دعوا با شهادت شهود: ماده ۱۳۲۵ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: در دعاوی که به شهادت شهود قابل اثبات است، مدعی می تواند حکم به دعوی خود را که مورد انکار مدعی علیه است، منوط به قسم او نماید. این شرط به طور خاص برای سوگند بتی (قاطع دعوا) مطرح می شود و به این معنی است که موضوع دعوا باید از اموری باشد که اساساً با شهادت شهود قابل اثبات است.

۴. انواع سوگند اثباتی (قضایی) و نحوه اتیان هر یک

سوگند اثباتی که در دادگاه مورد استفاده قرار می گیرد، خود به انواع مختلفی تقسیم می شود که هر یک شرایط و تشریفات خاص خود را دارد. شناخت این انواع برای درک عمیق نحوه سوگند خوردن در دادگاه ضروری است.

۴.۱. سوگند بتی (قاطع دعوا)

سوگند بتی یا قاطع دعوا، مهم ترین و شناخته شده ترین نوع سوگند قضایی است. این سوگند زمانی به کار می رود که مدعی هیچ دلیل اثباتی دیگری (مانند سند یا شهادت شهود) برای اثبات ادعای خود ندارد و مدعی علیه نیز ادعای وی را انکار می کند. سوگند بتی به تنهایی می تواند دعوا را قطع کرده و منجر به صدور حکم شود. این سوگند را می توان در تمامی دعاوی مالی و حقوق الناس که با شهادت شهود قابل اثبات هستند، مانند نکاح، طلاق، نسب، وصیت و وکالت، درخواست کرد.

فرآیند درخواست و واکنش های مدعی علیه

فرآیند درخواست سوگند بتی و واکنش های احتمالی مدعی علیه به شرح زیر است:

1. درخواست مدعی: مدعی (خواهان یا خوانده ای که در مقام انکار است) که دلیل دیگری برای اثبات دعوای خود ندارد، به صورت شفاهی یا کتبی از دادگاه درخواست می کند تا از طرف مقابل (مدعی علیه) سوگند اخذ شود. این درخواست در صورتی پذیرفته می شود که موضوع دعوا با شهادت شهود قابل اثبات باشد.

2. صدور قرار اتیان سوگند: دادگاه پس از احراز شرایط اتیان سوگند، قرار اتیان سوگند را صادر می کند. در این قرار، موضوع سوگند و نام شخصی که باید سوگند یاد کند، به صراحت ذکر می شود.

3. واکنش های مدعی علیه: مدعی علیه در برابر درخواست سوگند بتی می تواند یکی از سه واکنش زیر را از خود نشان دهد:

   • قبول و اتیان سوگند: مدعی علیه درخواست سوگند را می پذیرد و قسم یاد می کند که ادعای مدعی صحیح نیست. در این صورت، ادعای مدعی ساقط شده و دادگاه به بی حقی مدعی حکم صادر می کند. این امر موجب ختم دعوا می شود.

   • اجتناب از سوگند و رد آن به مدعی: مدعی علیه از سوگند خوردن خودداری می کند، اما اختیار ادای سوگند را به مدعی (طرف مقابل) واگذار می کند. در این حالت:

     • اگر مدعی سوگند یاد کند، ادعای او اثبات شده و دادگاه بر اساس آن حکم صادر می کند.

     • اگر مدعی نیز از سوگند خوردن خودداری (نکول) کند، ادعای او ساقط شده و به بی حقی وی حکم داده می شود.

   • نکول (امتناع کامل) از سوگند: مدعی علیه نه خودش سوگند یاد می کند و نه آن را به مدعی رد می کند. در این وضعیت، دادگاه سه نوبت به مدعی علیه اخطار می دهد تا سوگند یاد کند یا آن را رد نماید. اگر پس از این اخطارها، مدعی علیه همچنان اصرار بر نکول داشته باشد، ناکل شناخته شده و دادگاه سوگند را به مدعی واگذار می کند. در ادامه، مطابق بند قبل، نتیجه دعوا با سوگند یا نکول مدعی مشخص می شود.

«سوگند بتی به دلیل نقش قاطع خود در دادرسی، نیازمند دقت و آگاهی کامل از تمامی ابعاد قانونی و شرعی آن است تا از هرگونه سوءاستفاده یا تصمیم نادرست جلوگیری شود.»

۴.۲. سوگند تکمیلی

سوگند تکمیلی در مواردی مطرح می شود که مدعی برای اثبات ادعای خود دلایل ناقص دارد و این دلایل به تنهایی برای صدور حکم کافی نیستند. معروف ترین مثال این نوع سوگند، زمانی است که مدعی تنها یک شاهد مرد یا دو شاهد زن (در دعاوی مالی یا آنچه که مقصود از آن مال است) دارد. در چنین شرایطی، دادگاه به درخواست مدعی، از او می خواهد تا برای تکمیل دلیل ناقص خود، سوگند یاد کند.

نحوه درخواست و فرآیند: مدعی باید سوگند تکمیلی را درخواست کند. دادگاه پس از بررسی و احراز نقص دلیل، در صورت موجه دانستن درخواست، قرار اتیان سوگند تکمیلی را صادر می کند و از مدعی می خواهد بر درستی ادعای خود قسم یاد کند. با ادای سوگند توسط مدعی، دلیل ناقص تکمیل شده و دادگاه می تواند بر اساس مجموعه دلایل (شاهد/شهود به علاوه سوگند) حکم صادر کند.

۴.۳. سوگند استظهاری

سوگند استظهاری در شرایط خاصی کاربرد دارد: دعاوی علیه متوفی. هنگامی که کسی ادعایی علیه یک متوفی (میّت) دارد و اصل حق خود را با دلایل کافی اثبات می کند (مثلاً اثبات می کند که متوفی به او بدهکار بوده است)، اما هنوز بقای آن حق مورد ابهام است (یعنی مشخص نیست که متوفی قبل از فوت آن دین را ادا کرده یا خیر)، دادگاه به طور خودکار (و نه به درخواست مدعی) از مدعی می خواهد تا سوگند یاد کند که حق او همچنان باقی است و متوفی دین خود را ادا نکرده است.

تفاوت کلیدی: تفاوت اصلی سوگند استظهاری با سوگند بتی و تکمیلی در این است که نیاز به درخواست مدعی ندارد و دادگاه خود در جهت احراز بقای حق، آن را تقاضا می کند. همچنین، سوگند استظهاری در دعاوی مستند به سند رسمی که قطعیت دارند، منتفی است، زیرا فرض بر بقای حق تا زمان اجرای سند است.

۴.۴. سوگند نفی بر علم (سوگند بر عدم اطلاع)

سوگند نفی بر علم که در ماده ۵ آیین نامه ترتیب اتیان سوگند به آن اشاره شده است، در موقعیتی خاص به کار می رود. این سوگند زمانی مطرح می شود که فردی ادعا می کند طرف مقابل او از امری (که معمولاً به شخص ثالث یا مورث مربوط می شود) اطلاع دارد و طرف مقابل این اطلاع را انکار می کند. در این صورت، مدعی می تواند از منکر درخواست کند که سوگند یاد کند که از آن امر اطلاع ندارد.

مثال کاربردی: فرض کنید شخصی (مدعی العهد) ادعا می کند که مورث او مبلغی را از خوانده قرض گرفته است و خوانده منکر اطلاع از این دین مورث می شود. در این حالت، مدعی العهد می تواند از خوانده درخواست کند که سوگند یاد کند که از دین مورث خود اطلاعی ندارد. این سوگند بر نفی علم است، نه بر نفی اصل دین. یعنی خوانده قسم می خورد که از وجود چنین دینی باخبر نبوده است.

برای درک بهتر تفاوت ها، جدول زیر به مقایسه انواع سوگند اثباتی می پردازد:

نوع سوگند	کاربرد اصلی	مبنای درخواست	نقش در دعوا	ماده قانونی مرتبط
بتی (قاطع دعوا)	وقتی مدعی دلیل دیگری ندارد و مدعی علیه منکر است.	درخواست مدعی	قطعیت دعوا	ماده ۲۷۰ ق.آ.د.م، ماده ۱۳۲۵ ق.م
تکمیلی	وقتی مدعی دلیل ناقص دارد (مثل یک شاهد یا دو شاهد زن).	درخواست مدعی	تکمیل دلیل ناقص	ماده ۲۷۷ ق.آ.د.م
استظهاری	در دعاوی علیه متوفی، برای اثبات بقای حق پس از اثبات اصل حق.	به تشخیص و دستور دادگاه (بدون درخواست مدعی)	احراز بقای حق	ماده ۲۷۸ ق.آ.د.م
نفی بر علم	وقتی کسی ادعا می کند طرف مقابل از امری مربوط به شخص ثالث یا مورث اطلاع دارد و طرف منکر می شود.	درخواست مدعی	احراز عدم اطلاع	ماده ۵ آیین نامه ترتیب اتیان سوگند

۵. تشریفات و مراحل عملی ادای سوگند در دادگاه

پس از اینکه دادگاه ضرورت اتیان سوگند را احراز کرد و قرار مربوطه را صادر نمود، تشریفات خاصی برای ادای سوگند باید رعایت شود. این تشریفات، برای اطمینان از صحت و اعتبار حقوقی و شرعی سوگند تدوین شده اند و در ماده ۲۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی به تفصیل بیان شده اند.

صدور قرار اتیان سوگند

اولین گام عملی، صدور قرار اتیان سوگند توسط دادگاه است. در این قرار، دادگاه به صراحت موضوع سوگند (یعنی دقیقاً چه چیزی باید مورد سوگند قرار گیرد) و شخصی که موظف به ادای سوگند است را مشخص می کند. این قرار مبنای قانونی برای اجرای سوگند محسوب می شود.

زمان و مکان ادای سوگند

اگر شخصی که باید سوگند یاد کند، در همان جلسه دادرسی حضور داشته باشد و آمادگی داشته باشد، اتیان سوگند در همان جلسه انجام می شود. اما اگر شخص حضور نداشته باشد یا نیاز به زمان و تدارک خاصی باشد، دادگاه وقت مجددی برای ادای سوگند تعیین و به طرفین ابلاغ می کند. این رویکرد به منظور تسهیل فرآیند و جلوگیری از اطاله دادرسی است، ضمن اینکه به طرفین فرصت لازم برای تصمیم گیری و حضور را می دهد.

نحوه ادای الفاظ سوگند

سوگند باید مطابق قرار دادگاه و با لفظ جلاله «والله، بالله، تالله» یا نام خداوند متعال به هر زبان دیگری ادا گردد. این الفاظ باید به صورت صریح و واضح بیان شوند تا هیچ ابهامی در نیت قسم خورنده باقی نماند. از آنجا که سوگند یک عمل عبادی است، نحوه بیان آن از اهمیت شرعی و حقوقی بالایی برخوردار است.

تغلیظ سوگند

تغلیظ سوگند به معنای تشدید و تأکید بر اهمیت سوگند از طریق افزودن برخی شرایط خاص است. در صورت نیاز و بنا به تشخیص دادگاه، کیفیت سوگند از حیث زمان، مکان و الفاظ می تواند تغلیظ شود. مثلاً، دادگاه ممکن است دستور دهد که سوگند در یک مکان مقدس (مانند مسجد یا حرم) یا در زمان های خاصی (مانند هنگام نماز) یا با عباراتی تأکیدآمیزتر ادا شود. هدف از تغلیظ، افزایش حس مسئولیت پذیری و پرهیز از سوگند دروغ است و به اختیار دادگاه بستگی دارد.

برابری مسلمان و غیرمسلمان

ماده ۲۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان می کند که در هر حال، فرقی بین مسلمان و غیرمسلمان در ادای سوگند به نام خداوند متعال نخواهد بود. این اصل نشان دهنده احترام نظام حقوقی ایران به آزادی عقاید و مذاهب است و هر فردی، با هر دین و آیینی، می تواند به نام خداوند و بر اساس اعتقادات خود سوگند یاد کند.

تنظیم صورتجلسه

تمامی مراتب اتیان سوگند یا عدم آن، باید به طور کامل و دقیق در صورتجلسه دادرسی ثبت و ضبط شود. این صورتجلسه شامل اطلاعاتی نظیر نام و مشخصات قسم خورنده، متن سوگند ادا شده، زمان و مکان آن و همچنین هرگونه نکول یا رد سوگند است. صورتجلسه، مدرکی رسمی برای اثبات اجرای تشریفات سوگند و مبنای صدور حکم آتی دادگاه خواهد بود.

پیامدهای عدم حضور در جلسه سوگند

چنانچه شخصی که برای ادای سوگند احضار شده است، بدون عذر موجه در جلسه سوگند حاضر نشود، ناکل (امتناع کننده) شناخته می شود. پیامد این نکول بسته به اینکه ناکل چه کسی باشد (مدعی یا مدعی علیه) متفاوت است. اگر ناکل مدعی علیه باشد، دادگاه سوگند را به مدعی رد می کند؛ و اگر مدعی سوگند یاد کند، ادعایش ثابت و در غیر این صورت، دعوا ساقط می شود. این جریمه به منظور تضمین حضور طرفین و جدیت در فرآیند قضایی است.

۶. متن سوگند در دادگاه چگونه است؟ (با مثال های کاربردی)

متن سوگند در دادگاه باید به گونه ای باشد که صریح، روشن و متناسب با موضوع دعوا باشد و از الفاظی استفاده شود که به نام خداوند متعال اشاره دارد. ماده ۲۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی بر استفاده از لفظ جلاله «والله، بالله، تالله» یا نام خداوند به هر زبان دیگری تأکید دارد.

به طور کلی، متن سوگند از سه بخش اصلی تشکیل می شود:

1. نام قسم خورنده: شخص قسم خورنده ابتدا خود را معرفی می کند.

2. نام جلاله: استفاده از الفاظی مانند «والله»، «بالله»، «تالله» یا نام های مشابه خداوند به زبان های دیگر.

3. موضوع قسم: بیان صریح و دقیق آنچه مورد قسم قرار می گیرد، خواه اثبات یک ادعا باشد یا نفی آن.

در ادامه، چند نمونه متن سوگند برای موارد مختلف آورده شده است:

• برای نفی ادعای دین (از سوی مدعی علیه):

  اینجانب [نام و نام خانوادگی]، والله، بالله، تالله که به آقای/خانم [نام مدعی] هیچ بدهی (از بابت [موضوع دین، مثلاً قرض یا اجاره بها]) ندارم.

• برای اثبات حق (از سوی مدعی در سوگند تکمیلی یا رد شده):

  اینجانب [نام و نام خانوادگی]، والله، بالله، تالله که مبلغ [میزان حق] به عنوان [نوع حق، مثلاً مهریه یا طلب] به بنده تعلق دارد و آقای/خانم [نام مدعی علیه] بدهکار است.

• برای اثبات بقای حق در دعاوی علیه متوفی (سوگند استظهاری):

  اینجانب [نام و نام خانوادگی]، والله، بالله، تالله که حق [موضوع حق، مثلاً مبلغ قرض] که از مرحوم/مرحومه [نام متوفی] مطالبه می کنم، تا زمان فوت ایشان باقی بوده و هنوز به بنده پرداخت نشده است.

• برای عدم اطلاع (سوگند نفی بر علم):

  اینجانب [نام و نام خانوادگی]، والله، بالله، تالله که از [موضوع مورد ادعا، مثلاً دین مورث] هیچ اطلاع و آگاهی ندارم.

بسیار مهم است که متن سوگند کاملاً منطبق با موضوع خواسته و انکار شده باشد و از هرگونه ابهام یا کلی گویی پرهیز شود تا دادگاه بتواند بر اساس آن حکم صادر کند.

۷. پیامدها و مسئولیت های ناشی از سوگند

اتیان سوگند در دادگاه، یک عمل حقوقی بسیار مهم با پیامدهای جدی است. این عمل نه تنها بر سرنوشت دعوا تأثیر مستقیم دارد، بلکه مسئولیت های شرعی و قانونی نیز برای قسم خورنده به همراه می آورد.

اعتبار و قطعیت حکم

هنگامی که سوگند به درستی و با رعایت تمامی شرایط و تشریفات قانونی ادا شود، مبنای صدور حکم قطعی توسط دادگاه قرار می گیرد. این حکم، بر اساس اعتبار سوگند، قطعی و لازم الاجرا تلقی می شود و همانند سایر ادله قاطع دعوا، به دعوا پایان می دهد. پس از صدور حکم بر مبنای سوگند، اصولاً امکان طرح مجدد دعوا بر همان موضوع با همان طرفین وجود نخواهد داشت، مگر در شرایط استثنائی.

عواقب سوگند دروغ (سوگند کذب)

سوگند دروغ یا سوگند کذب، از دیدگاه شرعی گناه کبیره و از نظر قانونی دارای پیامدهای بسیار سنگینی است. نظام حقوقی ایران با دروغگویی در محضر دادگاه و قسم به نام خداوند متعال، به شدت برخورد می کند:

1. قبل از صدور حکم: اگر قسم خورنده پس از ادای سوگند و قبل از صدور حکم دادگاه، به کذب بودن سوگند خود اقرار کند، دادگاه دیگر به سوگند او ترتیب اثر نمی دهد و حکم خود را بر اساس اقرار جدید وی صادر می کند.

2. بعد از صدور حکم: اگر حکم بر اساس سوگند دروغ صادر شده باشد و قسم خورنده پس از صدور حکم به دروغ بودن قسم خود اقرار کند، وضعیت پیچیده تر می شود:

   • اگر مهلت تجدیدنظرخواهی از حکم هنوز باقی باشد، طرف مقابل (محکوم علیه) می تواند به استناد اقرار قسم خورنده به سوگند دروغ، درخواست تجدیدنظرخواهی نماید.

   • در صورتی که حکم قطعی شده باشد، امکان طرح دعوای جدید برای استرداد آنچه که به ناحق دریافت شده است، وجود دارد. در این حالت، مبنای دعوای جدید، اقرار به سوگند دروغ است، نه خود سوگند قبلی، و دادگاه به این دعوا رسیدگی می کند تا حق به حقدار برسد. این یک راه حل استثنایی برای جبران تبعات سوگند کذب پس از قطعیت حکم است.

رجوع از قسم

برخی فقها و حقوقدانان معتقدند که رجوع از قسم یا عدول از آن، پس از اتیان سوگند و به ویژه سوگند بتی که قاطع دعواست، اصولاً ممکن نیست؛ زیرا سوگند به نوعی مصالحه و ختم دعوا تلقی می شود. با این حال، همانطور که در بخش عواقب سوگند دروغ اشاره شد، اگر قسم خورنده بعداً به کذب بودن سوگند خود اقرار کند، این اقرار خود دارای آثار حقوقی است که می تواند منجر به بازنگری در حکم یا طرح دعوای جدید شود.

مسئولیت شرعی و اخلاقی

فراتر از مسئولیت های قانونی، سوگند یک مسئولیت شرعی و اخلاقی سنگین به همراه دارد. قسم خوردن به نام خداوند متعال، امری بسیار خطیر است و در تمامی ادیان الهی بر اهمیت صداقت در آن تأکید شده است. افراد باید با آگاهی کامل از این مسئولیت ها و تنها در صورت قطعیت و صداقت، اقدام به اتیان سوگند کنند. این مسئولیت وجدانی، حتی در صورت عدم امکان اثبات دروغ در دادگاه، همواره بر عهده قسم خورنده باقی خواهد ماند.

«سوگند، ابزاری قدرتمند برای احقاق حق است، اما استفاده نابجا یا دروغ از آن، پیامدهای شرعی و حقوقی جبران ناپذیری برای فرد و خدشه دار شدن عدالت به همراه خواهد داشت.»

۸. نکات کاربردی پیرامون اتیان سوگند

آشنایی با جزئیات نحوه سوگند خوردن در دادگاه و شرایط و پیامدهای آن، برای هر فردی که درگیر پرونده های قضایی است، ضروری است. در این بخش، به برخی نکات کاربردی و سوالات متداول در این زمینه می پردازیم.

آیا سوگند در دعاوی کیفری نیز مطرح می شود؟

اصولاً سوگند به عنوان یک دلیل اثبات دعوا، بیشتر در دعاوی حقوقی کاربرد دارد. در دعاوی کیفری، اصل بر برائت است و بار اثبات جرم بر عهده دادستان یا شاکی است. با این حال، در موارد بسیار محدود و استثنایی و صرفاً برای اثبات برخی جنبه های مالی یا حقوق الناسی که با جرم مرتبط هستند (مثلاً اثبات دین ناشی از سرقت پس از اثبات اصل سرقت)، ممکن است از سوگند استفاده شود. اما اثبات اصل جرم هرگز با سوگند امکان پذیر نیست.

مهلت اتیان سوگند چقدر است و چه کسی تعیین می کند؟

تعیین مهلت اتیان سوگند به اختیار دادگاه است. دادگاه با در نظر گرفتن موقعیت و وضعیت طرفین و شرایط پرونده، مهلت معقولی را برای حضور در دادگاه و ادای سوگند مشخص می کند. این مهلت باید به گونه ای باشد که موجب تضرر طرف مقابل نشود. اگر یکی از طرفین در مهلت مقرر یا در جلسه سوگند حاضر نشود، مطابق قانون ناکل شناخته خواهد شد. در مواردی که تعیین وقت طولانی به ضرر طرفین است، دادگاه می تواند وقت بعدی را خارج از نوبت تعیین کند.

چه زمانی نمی توان درخواست سوگند کرد؟

در مواردی که برای اثبات دعوا دلیل رسمی و قطعی وجود دارد، درخواست سوگند منتفی است. به عنوان مثال، اگر ادعایی مستند به سند رسمی باشد (مانند یک سند مالکیت رسمی یا چک تضمین شده که امضای آن انکار نشده است)، دیگر نیازی به اتیان سوگند برای اثبات آن نخواهد بود. سوگند آخرین راه حل برای حل و فصل دعاوی در فقدان دلیل یا نقص آن است.

توصیه های مهم برای کسانی که از آن ها درخواست سوگند شده است

• مشاوره با وکیل: قبل از ادای سوگند، حتماً با یک وکیل متخصص مشورت کنید تا از تمامی ابعاد حقوقی و پیامدهای سوگند آگاه شوید و بهترین تصمیم را اتخاذ نمایید.

• صداقت و دقت: سوگند امری بسیار خطیر است. تنها در صورتی قسم یاد کنید که از صداقت و درستی گفته های خود اطمینان کامل دارید. سوگند دروغ می تواند پیامدهای شرعی و قانونی بسیار سختی داشته باشد.

• آگاهی از گزینه ها: به یاد داشته باشید که در برابر درخواست سوگند، همیشه گزینه نکول (امتناع) یا رد سوگند به طرف مقابل نیز وجود دارد. این واکنش ها نیز آثار حقوقی خاص خود را دارند که باید با آگاهی کامل انتخاب شوند.

آیا می توان از درخواست سوگند خود عدول کرد؟

پس از اینکه مدعی درخواست اتیان سوگند کرد و دادگاه قرار آن را صادر نمود، اصولاً عدول از این درخواست دشوار است؛ زیرا سوگند به عنوان یک دلیل اثبات دعوا، راه حل نهایی برای ختم دعوا در آن مرحله محسوب می شود. با این حال، اگر مدعی قبل از اتیان سوگند بتواند دلیل جدید و قاطعی ارائه دهد که بتواند ادعایش را ثابت کند، دادگاه ممکن است با درخواست عدول موافقت کند و به آن دلیل جدید رسیدگی کند.

آیا سکوت در برابر درخواست سوگند به منزله انکار است؟

خیر، سکوت به خودی خود در برابر درخواست سوگند به منزله انکار تلقی نمی شود. همانطور که پیشتر گفته شد، در صورت امتناع یا سکوت مدعی علیه، دادگاه سه بار اخطار می دهد. اگر فردی ناکل شناخته شود، یعنی نه سوگند یاد کند و نه آن را رد کند، آثار نکول بر او بار خواهد شد و دادگاه سوگند را به طرف مقابل واگذار می کند. سکوت تنها در صورتی اثر حقوقی نکول را دارد که پس از اخطارهای سه گانه و در شرایطی که فرد قادر به ادای سوگند یا رد آن باشد، صورت گیرد.

درک این نکات کاربردی، به اشخاص کمک می کند تا با آمادگی و آگاهی بیشتری وارد فرآیند اتیان سوگند شوند و از حقوق خود به نحو احسن دفاع کنند. سوگند، یک فرصت یا خطر جدی است که با مدیریت صحیح و مشاوره حقوقی مناسب می توان از پیامدهای ناخواسته آن جلوگیری کرد.

نتیجه گیری

سوگند یا اتیان سوگند در دادگاه، یکی از قوی ترین و در عین حال حساس ترین ادله اثبات دعوا در نظام حقوقی ایران است. این فرآیند که با شرایط، تشریفات و انواع مختلفی همراه است، می تواند نقش قاطع در سرنوشت دعاوی حقوقی ایفا کند. از سوگند بتی که قاطع دعواست تا سوگند تکمیلی و استظهاری، هر یک جایگاه و کاربرد خاص خود را دارد و نحوه اتیان آن ها نیازمند رعایت دقیق موازین قانونی است. پیامدهای این عمل، به ویژه در صورت سوگند دروغ، می تواند بسیار جدی باشد و مسئولیت های شرعی و قانونی سنگینی را متوجه قسم خورنده سازد.

آگاهی کامل از مبانی قانونی، شرایط عمومی، انواع سوگند، تشریفات و متن سوگند، و همچنین پیامدهای آن، برای هر فردی که درگیر مسائل قضایی است، حیاتی است. این دانش به افراد کمک می کند تا در مواجهه با درخواست سوگند یا هنگام درخواست سوگند، تصمیمات آگاهانه و درستی بگیرند و از حقوق خود به نحو احسن دفاع کنند. در نهایت، با توجه به پیچیدگی های حقوقی و حساسیت های شرعی سوگند، همواره مشاوره با وکیل متخصص در این زمینه قویاً توصیه می شود تا از بروز هرگونه اشتباه و تبعات ناخواسته جلوگیری شود.

منابع

• قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی (مصوب ۱۳۷۹)
• قانون مدنی (مصوب ۱۳۰۷ و اصلاحات بعدی)
• آیین نامه ترتیب اتیان سوگند