فرق دادگستری و دادسرا

فرق دادسرا و دادگاه در آن است که دادسرا نهادی پیش از مرحله محاکمه است که وظیفه کشف جرم، تعقیب متهم، و انجام تحقیقات مقدماتی را بر عهده دارد و توسط دادستان اداره می شود، در حالی که دادگاه، مرجع اصلی رسیدگی به اتهامات و دعاوی پس از تحقیقات دادسرا بوده و مسئولیت صدور حکم نهایی را دارد. این تمایزات در ساختار و وظایف قوه قضاییه اهمیت بنیادینی دارند. درک صحیح از کارکرد هر یک از این نهادها، به شهروندان کمک می کند تا در مواجهه با مسائل حقوقی و کیفری، مسیر قانونی صحیح را شناسایی کرده و با آگاهی بیشتری گام بردارند.

نظام حقوقی هر کشور، برای برقراری عدالت و حفظ نظم عمومی، از ساختارهای پیچیده ای تشکیل شده است که هر جزء آن وظایف و صلاحیت های مشخصی دارد. در ایران نیز، قوه قضائیه، به عنوان یکی از قوای سه گانه، متشکل از نهادهای متعددی است که هر یک نقش ویژه ای در فرایند رسیدگی به دعاوی و جرائم ایفا می کنند. با این حال، اصطلاحاتی مانند «دادگستری»، «دادسرا» و «دادگاه» اغلب به جای یکدیگر به کار می روند یا مفاهیم آن ها با یکدیگر خلط می شود که می تواند منجر به سردرگمی و عدم درک صحیح از روند قضایی شود. این ابهام، به ویژه برای افرادی که به تازگی با مسائل حقوقی مواجه شده اند، می تواند چالش برانگیز باشد. این مقاله با هدف تبیین دقیق و جامع این مفاهیم و روشن سازی تفاوت های بنیادین میان آن ها تدوین شده است. فهم این تمایزات نه تنها برای شهروندان عادی که ممکن است به خدمات قضایی نیاز پیدا کنند حیاتی است، بلکه برای دانشجویان حقوق و فعالان این حوزه نیز می تواند به عنوان یک مرجع معتبر و قابل اتکا عمل کند.

دادگستری: چتر حمایتی نظام قضایی ایران

دادگستری در یک تعریف کلی و جامع، به کل سیستم قضایی یک کشور اطلاق می شود. این واژه نه تنها شامل مراجع قضایی مانند دادگاه ها و دادسراها می شود، بلکه کلیه سازمان ها، نهادها و تشکیلات مرتبط با اجرای عدالت را در بر می گیرد. به عبارت دیگر، دادگستری یک نهاد گسترده و مادر است که چتر حمایتی خود را بر تمام فرآیندهای قضایی، از کشف جرم و تحقیقات مقدماتی گرفته تا محاکمه و اجرای حکم، گسترانده است. هدف اصلی دادگستری، که در قانون اساسی نیز بر آن تأکید شده، اجرای عدالت، احقاق حق، بسط و گسترش عدل و آزادی های مشروع، نظارت بر حسن اجرای قوانین و کشف جرم و تعقیب مجرمان است.

جایگاه و اهمیت دادگستری در ساختار حکومتی

دادگستری به عنوان یکی از قوای سه گانه (مجریه، مقننه، قضائیه)، نقش حیاتی در حفظ استقلال و تعادل قوا در یک نظام حکومتی ایفا می کند. استقلال قوه قضائیه از سایر قوا، تضمین کننده عدالت و بی طرفی در رسیدگی به پرونده هاست. این نهاد نه تنها حافظ حقوق و آزادی های فردی و اجتماعی است، بلکه با اعمال قانون، از هرج و مرج جلوگیری کرده و نظم عمومی را برقرار می سازد. رئیس قوه قضائیه، به عنوان عالی ترین مقام در رأس این قوه، مسئولیت سازماندهی و نظارت بر کلیه امور مربوط به دادگستری را بر عهده دارد.

ارکان اصلی تشکیل دهنده دادگستری

دادگستری از اجزای مختلفی تشکیل شده است که هر یک دارای وظایف و صلاحیت های خاص خود هستند. مهمترین ارکان تشکیل دهنده دادگستری عبارتند از:

• دادسراها: مسئول کشف جرم، تعقیب متهم، و انجام تحقیقات مقدماتی.
• دادگاه ها: مسئول رسیدگی به دعاوی و جرائم و صدور حکم.
• دیوان عالی کشور: نهاد عالی نظارتی بر حسن اجرای قوانین در دادگاه ها و ایجاد وحدت رویه قضایی.
• سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور: مسئول نگهداری مجرمان و اجرای احکام حبس.
• سازمان پزشکی قانونی کشور: ارائه خدمات کارشناسی تخصصی در امور مربوط به جرائم و معاینات پزشکی.
• سازمان بازرسی کل کشور: نظارت بر حسن جریان امور و اجرای صحیح قوانین در دستگاه های اداری.
• شوراهای حل اختلاف: رسیدگی به دعاوی کم اهمیت تر و تلاش برای صلح و سازش.

این ارکان در کنار یکدیگر، پیکره ای واحد به نام دادگستری را تشکیل می دهند که هدف نهایی آن، تضمین اجرای عدالت در سراسر کشور است. بنابراین، وقتی از دادگستری صحبت می کنیم، منظور یک سیستم فراگیر و جامع است که دادسراها و دادگاه ها تنها بخشی از آن به شمار می روند.

دادسرا: مرحله تحقیقات مقدماتی و تعقیب جرم

دادسرا، که به طور کامل تر دادسراهای عمومی و انقلاب نامیده می شود، یکی از مهم ترین نهادهای قضایی در ساختار دادگستری است. این نهاد در معیت دادگاه ها فعالیت می کند، اما وظایف و صلاحیت های آن با دادگاه ها متفاوت است. دادسرا در حقیقت، مرحله ای پیش از محاکمه است که وظیفه کشف جرم، تعقیب متهم و انجام تحقیقات مقدماتی را بر عهده دارد. هدف اصلی دادسرا، جمع آوری دلایل و مدارک لازم برای اثبات جرم یا برائت متهم است تا پرونده به صورت کامل و آماده برای تصمیم گیری نهایی به دادگاه ارسال شود.

ساختار و مقامات دادسرا

هر دادسرا از مقامات قضایی مختلفی تشکیل شده است که هر یک نقش مشخصی در روند تحقیقات و تعقیب ایفا می کنند:

• دادستان: عالی ترین مقام قضایی در دادسرا و رئیس آن است. دادستان به عنوان «مدعی العموم» شناخته می شود، به این معنی که او نماینده جامعه در طرح دعوی علیه مجرم و پیگیری حقوق عمومی است. او بر کلیه فعالیت های دادسرا نظارت دارد و صدور کیفرخواست از وظایف اصلی اوست.
• بازپرس: مسئول اصلی انجام تحقیقات مقدماتی است. بازپرس پس از ارجاع پرونده از سوی دادستان، اقدام به جمع آوری ادله، بازجویی از متهم، استماع شهادت شهود، معاینه محل جرم و سایر اقدامات لازم برای کشف حقیقت می کند. استقلال بازپرس در تحقیقات، یکی از اصول مهم در آیین دادرسی کیفری است.
• دادیار: دادیاران نیز از مقامات قضایی دادسرا هستند که تحت نظارت دادستان، وظایفی مانند انجام تحقیقات مقدماتی، رسیدگی به برخی شکایات، و اجرای برخی دستورات دادستان یا بازپرس را بر عهده دارند. دادیار می تواند در بخش های مختلفی از دادسرا، مانند دادیاری اظهارنظر یا دادیاری اجرای احکام، فعالیت کند.
• سایر بخش های اداری: علاوه بر مقامات قضایی، بخش های اداری متعددی نیز در دادسرا فعالیت می کنند که وظایف پشتیبانی و اداری را بر عهده دارند.

وظایف اصلی دادسرا

وظایف دادسرا، به طور عمده در ماده ۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری و سایر قوانین مرتبط تبیین شده است. مهم ترین این وظایف عبارتند از:

1. کشف جرم: دادسرا وظیفه دارد پس از اطلاع از وقوع جرم (از طریق شکایت شاکی خصوصی، گزارش ضابطین قضایی، یا حتی اطلاع عمومی)، با دستور دادستان یا ارجاع به بازپرس و دادیار، تحقیقات لازم برای کشف ابعاد مختلف جرم را آغاز کند.
2. تعقیب متهم: پس از کشف جرم و شناسایی متهم، دادسرا مسئول تعقیب قانونی متهم است. این تعقیب شامل اقدامات لازم برای دستگیری، بازداشت موقت (در صورت لزوم) و احضار او برای بازجویی می شود.
3. تحقیقات مقدماتی: این مرحله شامل کلیه اقداماتی است که برای جمع آوری دلایل و مدارک جرم انجام می شود. از جمله این تحقیقات می توان به بازجویی از متهم و شهود، معاینه محل، تحقیق از مطلعین، اخذ نظریه کارشناسی و جمع آوری اسناد و مدارک اشاره کرد.
4. صدور قرارهای تأمین کیفری و سایر قرارها: در طول تحقیقات مقدماتی، دادسرا (به ویژه بازپرس) می تواند قرارهای مختلفی صادر کند. قرارهای تأمین کیفری (مانند قرار کفالت، وثیقه یا بازداشت موقت) برای تضمین دسترسی به متهم و جلوگیری از فرار او صادر می شوند. علاوه بر این، قرارهایی مانند قرار مجرمیت، قرار منع تعقیب، قرار موقوفی تعقیب نیز در دادسرا صادر می شوند که سرنوشت پرونده را در مرحله تحقیقات مشخص می کنند.
5. وظایف مرتبط با امور حسبی: در پاره ای از موارد خاص و بر اساس ضوابط قانونی، رسیدگی به برخی از امور حسبی (اموری که بدون طرح دعوا و رسیدگی قضایی انجام می شوند، مانند امور مربوط به غایب مفقودالاثر یا محجورین) نیز در صلاحیت دادسرا قرار می گیرد.
6. اجرای برخی احکام کیفری: گرچه اجرای احکام قطعی عمدتاً بر عهده دادگاه است، در برخی موارد، دادسرا نیز مسئولیت اجرای احکام کیفری را در مراحل مقدماتی یا خاص بر عهده دارد.

دادسرا، بازوی اجرایی قوه قضائیه در مرحله پیش از محاکمه است که با کشف جرم و جمع آوری دلایل، زمینه را برای یک محاکمه عادلانه در دادگاه فراهم می آورد. این نهاد تضمین کننده حقوق عمومی و پاسدار نظم اجتماعی است.

دادگاه: نهاد قضاوت و صدور حکم

دادگاه، مرجع اصلی و نهایی برای رسیدگی به اتهامات، دعاوی حقوقی و کیفری است که پس از تکمیل تحقیقات مقدماتی در دادسرا و در صورت لزوم، صدور کیفرخواست، پرونده را دریافت می کند. وظیفه اصلی دادگاه، برگزاری جلسات محاکمه، استماع دفاعیات طرفین، بررسی دقیق ادله و مدارک ارائه شده و در نهایت، صدور رأی و حکم قطعی است. در واقع، دادگاه نقطه اوج فرایند قضایی است که در آن، عدالت به معنای صدور رأی نهایی و فصل خصومت تجلی پیدا می کند.

انواع دادگاه ها در نظام حقوقی ایران

نظام حقوقی ایران دارای انواع مختلفی از دادگاه هاست که هر یک صلاحیت رسیدگی به دسته خاصی از جرائم و دعاوی را دارند. این تقسیم بندی به منظور تخصصی شدن و کارآمدی بیشتر نظام قضایی صورت گرفته است:

1. دادگاه های عمومی:
   • دادگاه های کیفری یک: این دادگاه ها در مرکز هر استان و به تشخیص رئیس قوه قضائیه در برخی شهرستان ها تشکیل می شوند و صلاحیت رسیدگی به جرایم مهمی نظیر جرایم موجب مجازات سلب حیات (اعدام)، حبس ابد، قطع عضو، جنایات عمدی موجب نصف دیه کامل یا بیشتر، و جرایم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر را دارند.
   • دادگاه های کیفری دو: در حوزه قضایی هر شهرستان تشکیل می شوند و صلاحیت رسیدگی به کلیه جرایم را دارند، مگر جرایمی که در صلاحیت دادگاه کیفری یک، دادگاه انقلاب، یا سایر مراجع قضایی خاص هستند. این دادگاه ها به جرایم عمومی با مجازات های خفیف تر رسیدگی می کنند.
2. دادگاه های اختصاصی:
   • دادگاه انقلاب: به جرایم خاصی نظیر محاربه، افساد فی الارض، بغی، تبانی و اجتماع علیه امنیت کشور، توهین به بنیانگذار جمهوری اسلامی و رهبر، قاچاق مواد مخدر، و جرایم مربوط به اموال نامشروع رسیدگی می کند.
   • دادگاه اطفال و نوجوانان: به جرایم ارتکابی توسط افراد زیر ۱۸ سال رسیدگی می کند. رویکرد این دادگاه ها بر اصلاح و تربیت نوجوانان متمرکز است.
   • دادگاه نظامی: برای رسیدگی به جرایم خاص نظامیان در حین انجام وظیفه نظامی تشکیل می شود.
   • دادگاه ویژه روحانیت: برای رسیدگی به جرایم و تخلفات خاص روحانیون تشکیل شده است.
3. دادگاه های تجدیدنظر استان: به اعتراضات و فرجام خواهی نسبت به آرای صادره از دادگاه های بدوی (اولیه) رسیدگی می کنند. این دادگاه ها به منظور تضمین عدالت و کاهش خطاهای قضایی تشکیل شده اند.
4. دیوان عالی کشور: عالی ترین مرجع قضایی کشور است که نقش نظارتی بر حسن اجرای قوانین در دادگاه ها را بر عهده دارد و مسئول ایجاد وحدت رویه قضایی است. دیوان عالی کشور عمدتاً به اعتراضات نسبت به آرای دادگاه های تجدیدنظر یا برخی آرای خاص دیگر رسیدگی می کند، نه به اصل پرونده.

صلاحیت ذاتی و محلی دادگاه ها

برای طرح دعوا در دادگاه، باید به دو مفهوم صلاحیت ذاتی و صلاحیت محلی توجه شود:

• صلاحیت ذاتی: به معنای شایستگی دادگاه بر اساس نوع، صنف و درجه برای رسیدگی به اصل دعوا است. به عنوان مثال، یک دادگاه کیفری نمی تواند به یک دعوای حقوقی رسیدگی کند و یک دادگاه بدوی نمی تواند به عنوان دادگاه تجدیدنظر عمل نماید. صلاحیت ذاتی از قواعد آمره است و امکان توافق بر خلاف آن وجود ندارد.
• صلاحیت محلی: به اعتبار محل استقرار دادگاه و حوزه قضایی آن تعیین می شود. به طور کلی، دعاوی باید در دادگاه محل وقوع جرم یا محل اقامت خوانده مطرح شوند، مگر اینکه قانون ترتیب دیگری مقرر کرده باشد.

وظایف اصلی دادگاه

وظایف اصلی دادگاه عبارتند از:

1. رسیدگی به اتهامات و دعاوی: دادگاه مسئول بررسی ماهوی پرونده، اعم از حقوقی و کیفری، بر اساس کیفرخواست دادسرا (در امور کیفری) یا دادخواست شاکی (در امور حقوقی) است.
2. برگزاری جلسات محاکمه: دادگاه جلسات علنی یا غیرعلنی محاکمه را برگزار می کند که در آن طرفین دعوا (شاکی، متهم، وکلای آن ها و در امور کیفری، دادستان یا نماینده او) فرصت دفاع، ارائه دلایل و شنیدن اظهارات یکدیگر را دارند.
3. صدور رأی و حکم نهایی: پس از استماع دفاعیات، بررسی دلایل و مدارک، و در نظر گرفتن تمامی جنبه های قانونی و شرعی، دادگاه اقدام به صدور رأی و حکم نهایی می نماید. این حکم می تواند شامل برائت متهم، محکومیت، تعیین مجازات، یا در امور حقوقی، صدور حکم به نفع یکی از طرفین دعوا باشد.
4. اجرای احکام قطعی: گرچه بخش عمده اجرای احکام بر عهده واحد اجرای احکام دادسرا است، دادگاه نیز در برخی موارد و به طور نهایی، بر اجرای احکام صادره خود نظارت دارد و مراحل نهایی آن را پیگیری می کند.

به این ترتیب، دادگاه پس از مرحله تحقیقات مقدماتی، سنگین ترین وظیفه را در فرآیند عدالت، یعنی قضاوت و صدور حکم عادلانه، بر دوش دارد.

تفاوت های کلیدی: دادگستری، دادسرا و دادگاه (مقایسه جامع و کاربردی)

با توجه به تعاریف ارائه شده برای دادگستری، دادسرا و دادگاه، اکنون می توانیم به طور دقیق به تفاوت های بنیادین و کاربردی میان این سه نهاد بپردازیم. این تمایزات، درک عمیق تری از ساختار و عملکرد نظام قضایی ایران به ما می دهد.

تفاوت دادگستری و دادسرا

تمایز بین دادگستری و دادسرا به بهترین وجه با نگاه به وسعت دامنه و جایگاه ساختاری آن ها قابل فهم است:

• دادگستری: یک سیستم کلی و جامع است که تمامی مراجع قضایی، از جمله دادسراها، دادگاه ها، دیوان عالی کشور، سازمان زندان ها و سایر نهادهای مرتبط را در بر می گیرد. دادگستری نامی برای کل بدنه قوه قضائیه است و هدف آن اجرای عدالت در معنای وسیع کلمه است.
• دادسرا: زیرمجموعه ای از دادگستری است که وظایف مشخص و مرحله ای در فرآیند رسیدگی کیفری دارد. دادسرا بازوی تحقیقات مقدماتی و تعقیب جرم در سیستم دادگستری است و تنها بخشی از کل سیستم را تشکیل می دهد.

به بیان ساده تر، هر دادسرا، خود جزئی از پیکره بزرگ دادگستری محسوب می شود، اما دادگستری به مراتب وسیع تر از یک دادسراست.

تفاوت اصلی دادگاه و دادسرا (مقایسه نقطه به نقطه)

تفاوت میان دادگاه و دادسرا از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا هر یک مرحله متفاوتی از یک پرونده قضایی را مدیریت می کنند:

• مرحله رسیدگی:
  • دادسرا: در مرحله تحقیقات مقدماتی و پیش از محاکمه فعالیت می کند. وظیفه اصلی آن جمع آوری دلایل، کشف جرم و آماده سازی پرونده است.
  • دادگاه: در مرحله محاکمه و پس از تکمیل تحقیقات دادسرا وارد عمل می شود. وظیفه آن قضاوت، صدور رأی و فصل خصومت است.
• تصمیمات قابل اتخاذ:
  • دادسرا: عمدتاً اقدام به صدور قرار می کند. قرارهایی مانند قرار مجرمیت (که منجر به صدور کیفرخواست می شود)، قرار منع تعقیب (در صورت عدم وجود دلایل کافی) یا قرار موقوفی تعقیب.
  • دادگاه: می تواند هم قرار صادر کند (مانند قرار عدم صلاحیت) و هم حکم (مانند حکم برائت، محکومیت، حبس، جزای نقدی). حکم تصمیم نهایی دادگاه درباره ماهیت دعوا یا جرم است.
• مسئول و رئیس:
  • دادسرا: توسط دادستان ریاست و اداره می شود. دادستان بالاترین مقام قضایی در دادسراست.
  • دادگاه: توسط قاضی یا رئیس دادگاه اداره می شود که مسئولیت صدور رأی را بر عهده دارد.
• نقش مدعی العموم:
  • دادسرا: دادستان به عنوان مدعی العموم، نقش فعال و محوری در تعقیب جرم و حفظ حقوق عمومی دارد.
  • دادگاه: نقش دادستان (یا نماینده وی) در دادگاه عمدتاً برای دفاع از کیفرخواست صادره توسط دادسرا و نظارت بر رعایت حقوق عمومی است و مستقیماً در قضاوت دخالت نمی کند.
• هدف اصلی:
  • دادسرا: هدف آن کشف حقیقت، جمع آوری دلایل، شناسایی متهم و آماده سازی پرونده برای محاکمه است.
  • دادگاه: هدف آن اجرای عدالت بر اساس دلایل موجود، رسیدگی عادلانه و صدور حکم نهایی است.

جدول مقایسه ای: دادسرا و دادگاه در یک نگاه

برای درک بهتر تفاوت های اصلی، جدول زیر مقایسه ای جامع بین دادسرا و دادگاه ارائه می دهد:

ویژگی	دادسرا	دادگاه
مرحله کار	تحقیقات مقدماتی، کشف جرم، تعقیب متهم	محاکمه، قضاوت، صدور رأی نهایی
مسئول اصلی	دادستان (رئیس دادسرا)	قاضی / رئیس دادگاه
نوع تصمیمات	قرار (مجرمیت، منع تعقیب، موقوفی تعقیب، تأمین کیفری)	قرار و حکم (برائت، محکومیت، تعیین مجازات)
هدف اصلی	جمع آوری دلایل، آماده سازی پرونده برای محاکمه	اجرای عدالت، صدور حکم عادلانه و قطعی
نقش دادستان	قطعی و فعال به عنوان مدعی العموم	عمدتاً برای دفاع از کیفرخواست یا نظارت بر رعایت حقوق عمومی
تمرکز	کشف حقیقت و جمع آوری دلایل	بررسی دلایل و صدور قضاوت

مسیر یک پرونده کیفری: از دادسرا تا صدور حکم در دادگاه

برای درک عمیق تر نقش متمایز دادسرا و دادگاه، پیگیری یک پرونده کیفری از ابتدا تا انتها می تواند بسیار روشنگر باشد. این مسیر نشان می دهد که چگونه این دو نهاد مکمل یکدیگر عمل می کنند.

شروع پرونده: شکایت یا گزارش جرم در دادسرا

هر پرونده کیفری معمولاً با شکایت شاکی خصوصی (فردی که از جرم متضرر شده) یا گزارش ضابطین قضایی (مانند نیروی انتظامی) به دادسرا آغاز می شود. در برخی موارد، حتی با اطلاع دادستان از وقوع یک جرم جنبه عمومی، پرونده می تواند در دادسرا تشکیل شود. دادسرا در این مرحله، با ثبت شکایت، دستورات اولیه برای آغاز تحقیقات را صادر می کند.

تحقیقات و صدور قرار: نقش بازپرس و دادیار

پس از ثبت اولیه، پرونده به یک بازپرس یا دادیار در دادسرا ارجاع می شود. این مقام قضایی، مسئول انجام تحقیقات مقدماتی است. در این مرحله، بازپرس اقداماتی مانند احضار و بازجویی از شاکی، متهم و شهود، جمع آوری مدارک، انجام معاینات محلی، اخذ نظریه کارشناسی و سایر اقدامات لازم برای روشن شدن حقیقت را انجام می دهد. هدف، کشف این است که آیا جرمی واقع شده، چه کسی مرتکب آن شده و دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود دارد یا خیر.

در پایان تحقیقات، بازپرس بر اساس دلایل موجود، یکی از قرارهای زیر را صادر می کند:

• قرار مجرمیت: اگر دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود داشته باشد.
• قرار منع تعقیب: اگر دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود نداشته باشد یا جرمی واقع نشده باشد.
• قرار موقوفی تعقیب: اگر به دلایلی مانند فوت متهم، گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت، شمول مرور زمان و غیره، امکان ادامه تعقیب نباشد.

قرار مجرمیت برای تأیید به دادستان ارسال می شود. در صورت تأیید دادستان، کیفرخواست صادر شده و پرونده برای رسیدگی نهایی به دادگاه ارسال می شود.

کیفرخواست و ارسال به دادگاه

کیفرخواست در واقع سندی است که به موجب آن دادسرا، بر اساس تحقیقات انجام شده، از دادگاه درخواست می کند تا به اتهامات متهم رسیدگی و حکم مقتضی را صادر نماید. این سند حاوی مشخصات متهم، نوع جرم، دلایل انتساب جرم و مواد قانونی مورد استناد است. پس از صدور کیفرخواست، پرونده از دادسرا خارج شده و به دادگاه صالح (مانند دادگاه کیفری یک یا دو، یا دادگاه انقلاب) ارجاع می گردد.

محاکمه و صدور رأی در دادگاه

دادگاه پس از دریافت پرونده و کیفرخواست، اقدام به تعیین وقت رسیدگی و تشکیل جلسه محاکمه می کند. در این مرحله، متهم (یا وکیل او)، شاکی (یا وکیل او) و در برخی موارد، نماینده دادستان در جلسه حضور می یابند. قاضی دادگاه به دفاعیات طرفین گوش می دهد، دلایل و مدارک را مجدداً بررسی می کند و پس از پایان جلسات محاکمه و شور، اقدام به صدور رأی و حکم نهایی می نماید. این حکم می تواند شامل برائت متهم (در صورت عدم اثبات جرم) یا محکومیت او به مجازات قانونی باشد.

تجدیدنظرخواهی: امکان اعتراض به رأی دادگاه بدوی

بسیاری از احکام صادره از دادگاه های بدوی، قابل تجدیدنظرخواهی هستند. یعنی طرفین پرونده می توانند در مهلت مقرر قانونی، نسبت به رأی صادره اعتراض کنند. این اعتراض در دادگاه تجدیدنظر استان یا در موارد خاص، در دیوان عالی کشور مورد رسیدگی قرار می گیرد. دادگاه تجدیدنظر، رأی دادگاه بدوی را بررسی می کند و می تواند آن را تأیید، نقض یا تغییر دهد. پس از اتمام مراحل تجدیدنظرخواهی یا در صورت عدم اعتراض در مهلت قانونی، رأی قطعی شده و برای اجرا به واحد اجرای احکام دادسرا ارسال می شود.

این روند، جدایی وظایف دادسرا (تحقیق و تعقیب) از دادگاه (قضاوت و صدور حکم) را به وضوح نشان می دهد و تأکید می کند که هر یک نقش مکمل و متفاوتی در فرآیند اجرای عدالت دارند.

نتیجه گیری: شفافیت برای آگاهی حقوقی

درک تمایز میان دادگستری، دادسرا و دادگاه، از جمله نکات بنیادی و حیاتی برای هر شهروند است که به او کمک می کند تا در مواجهه با مسائل حقوقی و کیفری، مسیر صحیح را تشخیص داده و با آگاهی بیشتری گام بردارد. دادگستری به عنوان یک چتر حمایتی گسترده، شامل کلیت سیستم قضایی و تمامی نهادهای مرتبط با آن است، در حالی که دادسرا و دادگاه، دو بازوی اصلی و مکمل این سیستم محسوب می شوند.

دادسرا، با محوریت دادستان، مسئولیت سنگین کشف جرم، تعقیب متهم و انجام تحقیقات مقدماتی را بر عهده دارد. این نهاد پیش از مرحله محاکمه، وظیفه جمع آوری دلایل و آماده سازی پرونده را به انجام می رساند و تصمیماتی در قالب قرار اتخاذ می کند. در مقابل، دادگاه، با ریاست قاضی، نهاد قضاوت و صدور حکم است که پس از اتمام تحقیقات دادسرا و دریافت کیفرخواست، به اتهامات رسیدگی کرده و با برگزاری محاکمات و بررسی دلایل، رأی و حکم نهایی را صادر می کند. در واقع، دادسرا به دنبال حقیقت یابی و دادگاه به دنبال اجرای عدالت بر مبنای حقیقت کشف شده است.

این تفکیک وظایف نه تنها به تخصصی شدن و کارآمدی بیشتر فرآیند قضایی کمک می کند، بلکه تضمین کننده رعایت حقوق متهم و شاکی در هر مرحله است. شفافیت در این مفاهیم، به عموم مردم امکان می دهد تا با اطمینان خاطر بیشتری در نظام قضایی حرکت کرده و در صورت نیاز، از خدمات مشاوران حقوقی و وکلای متخصص بهره مند شوند. آگاهی حقوقی، کلید دستیابی به عدالت و حفظ حقوق در جامعه است.