خلاصه کتاب معاینات بدنی ستون فقرات | راهنمای جامع

معاینات بدنی ستون فقرات، سنگ بنای تشخیص دقیق و تدوین برنامه درمانی اثربخش برای اختلالات اسکلتی-عضلانی این ناحیه حیاتی است. این مقاله، به عنوان یک راهنمای جامع و فشرده، مفاهیم کلیدی و تکنیک های مطرح شده در کتاب معاینات بدنی ستون فقرات اثر برجسته تاد جی. البرت و الکساندر آر. واچاریو را خلاصه می کند تا خوانندگان به درک عمیقی از اصول و روش های ارزیابی ستون فقرات دست یابند. این راهنما برای دانشجویان علوم پزشکی و متخصصان حوزه سلامت، مرجعی سریع و کاربردی برای مرور و به روزرسانی دانش بالینی محسوب می شود و به تثبیت سایت ما به عنوان منبعی معتبر در زمینه پزشکی و حرکات اصلاحی کمک می کند.

مبانی و اصول کلی معاینات ستون فقرات

ستون فقرات به عنوان محور اصلی بدن، ساختاری پیچیده و در عین حال حیاتی است که حمایت از تنه، حرکت و حفاظت از نخاع را بر عهده دارد. درک دقیق آناتومی و عصب شناسی این ناحیه، پیش نیاز هر معاینه فیزیکی مؤثری است. کتاب معاینات بدنی ستون فقرات با رویکردی جامع، اصول بنیادی معاینات را تشریح می کند.

آناتومی کاربردی ستون فقرات

شناخت ساختار ستون فقرات، اولین گام در هر ارزیابی بالینی است. ستون فقرات از 33 مهره تشکیل شده که در پنج بخش اصلی طبقه بندی می شوند:

• گردنی (Cervical): 7 مهره (C1-C7)، مسئول حرکات سر و گردن.
• سینه ای (Thoracic): 12 مهره (T1-T12)، متصل به دنده ها و دارای دامنه حرکتی محدودتر.
• کمری (Lumbar): 5 مهره (L1-L5)، پشتیبان وزن تنه و دارای دامنه حرکتی قابل توجه در خم شدن و صاف کردن.
• خاجی (Sacral): 5 مهره جوش خورده (S1-S5)، تشکیل دهنده بخش خلفی لگن.
• دنبالچه ای (Coccygeal): 3 تا 5 مهره جوش خورده.

هر مهره شامل تنه مهره ای، قوس مهره ای، زائده های خاری، عرضی و مفصلی است. دیسک های بین مهره ای به عنوان ضربه گیر عمل کرده و رباط ها و عضلات متعدد، ثبات و حرکت ستون فقرات را تأمین می کنند. شناسایی نقاط لندمارک استخوانی و عضلانی، نظیر زائده های خاری، کرست ایلیاک و خارهای ایلیاک قدامی-فوقانی، برای معاینه دقیق معاینات فیزیکی ستون فقرات ضروری است.

عصب شناسی ستون فقرات و طناب نخاعی

طناب نخاعی به عنوان امتداد سیستم عصبی مرکزی، از سوراخ مهره ها عبور کرده و 31 جفت عصب نخاعی از آن منشأ می گیرند. درک مفاهیمی چون درماتوم، میوتوم و اسکلروتوم برای نورولوژی ستون فقرات و تشخیص دقیق محل آسیب ضروری است:

• درماتوم (Dermatome): ناحیه ای از پوست که توسط یک ریشه عصبی نخاعی خاص عصب دهی می شود و مسئول انتقال حس به نخاع است.
• میوتوم (Myotome): گروهی از عضلات که عمدتاً توسط یک ریشه عصبی نخاعی واحد عصب دهی می شوند و در یک حرکت خاص نقش دارند.
• اسکلروتوم (Sclerotome): ناحیه ای از استخوان یا بافت همبند که توسط یک ریشه عصبی واحد عصب دهی می شود و درد ارجاعی آن می تواند منبع دردهای عمقی باشد.

آسیب به ریشه های عصبی یا طناب نخاعی، منجر به بروز علائم حسی (مانند بی حسی، گزگز) و حرکتی (مانند ضعف عضلانی) در الگوهای مشخصی می شود که شناخت آن ها به تشخیص افتراقی کمک شایانی می کند. آسیب شناسی ستون فقرات و تشخیص آن نیازمند درک عمیق از این ارتباطات عصبی است.

مراحل بنیادی معاینه بالینی

یک روش های ارزیابی ستون فقرات کامل، فراتر از مشاهده صرف است و شامل مراحل ساختارمند زیر می شود:

تهیه شرح حال دقیق (History Taking)

شرح حال جامع، ستون فقرات ارزیابی بالینی است. جمع آوری اطلاعاتی نظیر شروع، شدت، نوع درد، عوامل تشدیدکننده یا کاهنده، سوابق پزشکی و شغلی، علائم همراه و تأثیر بر فعالیت های روزمره، مسیر تشخیص را روشن تر می سازد. شناسایی «علامت های هشداردهنده (Red Flags)» نظیر تب، کاهش وزن بی دلیل، درد شبانه شدید، بی اختیاری ادرار/مدفوع یا ضعف پیش رونده، حائز اهمیت فراوان است زیرا ممکن است نشانگر شرایط جدی و نیازمند ارزیابی فوری باشند.

تهیه شرح حال دقیق و کامل، اساس تشخیص صحیح در اختلالات ستون فقرات است و می تواند نیاز به تصویربرداری های پیشرفته را مشخص یا رد کند.

تمایز بین دردهای نوروژنیک (مانند تنگی کانال نخاعی) و التهابی (مانند دردهای مفصلی یا عضلانی) از طریق شرح حال دقیق امکان پذیر است. به عنوان مثال، دردی که با راه رفتن تشدید شده و با نشستن بهبود می یابد، می تواند به تنگی کانال نخاعی اشاره داشته باشد.

آزمون های حسی

ارزیابی حس در نواحی مختلف بدن با هدف تشخیص الگوهای درماتومی و تعیین سطح ضایعه عصبی انجام می شود. این آزمون ها شامل بررسی حس لامسه خفیف (با پنبه)، حس درد (با سوزن)، حس دما (با اجسام سرد و گرم) و حس ارتعاش (با دیاپازون) است. مقایسه حس در دو طرف بدن و شناسایی نواحی کاهش یا افزایش حس، اطلاعات ارزشمندی ارائه می دهد.

آزمون های عضلانی

قدرت عضلانی بر اساس سیستم درجه بندی Medical Research Council Scale (MRC) از 0 تا 5 ارزیابی می شود:

1. 0: عدم انقباض قابل مشاهده.
2. 1: انقباض قابل مشاهده یا قابل لمس، بدون حرکت.
3. 2: حرکت در غیاب جاذبه (حذف جاذبه).
4. 3: حرکت در برابر جاذبه، بدون مقاومت.
5. 4: حرکت در برابر جاذبه و مقاومت جزئی.
6. 5: حرکت در برابر جاذبه و مقاومت کامل (قدرت طبیعی).

ارزیابی قدرت عضلات کلیدی مرتبط با هر میوتوم، مانند عضلات خم کننده و بازکننده مفاصل مختلف، برای تشخیص ضایعات ریشه های عصبی و درجه بندی عملکرد عضلات ستون فقرات ضروری است.

آزمون رفلکس

رفلکس های عمقی تاندونی (DTRs) مانند رفلکس کشککی و آشیل، سلامت قوس رفلکسی و ریشه های عصبی مربوطه را نشان می دهند. این رفلکس ها نیز با سیستم درجه بندی از 0 تا 4+ ارزیابی می شوند:

• 0: عدم پاسخ.
• 1+: پاسخ کاهش یافته.
• 2+: پاسخ طبیعی.
• 3+: پاسخ بیش از حد طبیعی.
• 4+: پاسخ بیش از حد با کلونوس.

وجود رفلکس های پاتولوژیک و میلوپاتی مانند رفلکس بابینسکی (اکستنشن انگشت بزرگ پا و فنینگ سایر انگشتان در پاسخ به تحریک کف پا) یا کلونوس (انقباضات ریتمیک عضلانی)، نشانه هایی از آسیب به نورون حرکتی فوقانی (Upper Motor Neuron) و میلوپاتی (فشار بر طناب نخاعی) هستند. رفلکس رادیال متقاطع، که در آن ضربه به تاندون دوسربازویی باعث رفلکس همزمان بازکننده مچ دست می شود، نیز نشانه ای از تحریک پذیری طناب نخاعی است.

معاینه جسمانی ستون فقرات گردنی

ستون فقرات گردنی، به دلیل تحرک بالا و پیچیدگی ساختاری، مستعد آسیب های متعددی است. یک معاینه دقیق این ناحیه می تواند به تشخیص رادیکولوپاتی، میلوپاتی و سایر اختلالات کمک کند.

ارزیابی بصری (Visual Assessment)

مشاهده وضعیت سر و گردن از زوایای مختلف (قدامی، خلفی، جانبی) برای ارزیابی تقارن، بدراستایی هایی مانند تورتیکولی (کج گردنی)، کایفوز، لوردوز و اسکولیوز ضروری است. همچنین باید به دنبال تغییرات پوستی، تورم، قرمزی یا آتروفی عضلانی در ناحیه گردن و شانه بود.

پالپیشن (Palpation)

لمس دقیق زائده های خاری مهره های گردنی، عضلات استرنوکلیدوماستوئید، تراپزیوس و عضلات پارااسپاینال برای شناسایی نقاط حساس، اسپاسم عضلانی یا تغییرات بافتی انجام می شود. لمس مفاصل فاست گردنی و عضلات اسکلن نیز می تواند به تشخیص منبع درد کمک کند.

آزمون های حرکتی

دامنه حرکتی فعال (Active Range of Motion – AROM) و غیرفعال (Passive Range of Motion – PROM) گردن در جهات فلکشن (خم شدن به جلو)، اکستنشن (صاف کردن به عقب)، خم شدن جانبی (Lateral Flexion) به راست و چپ، و چرخش (Rotation) به راست و چپ ارزیابی می شود. محدودیت یا درد در هر یک از این حرکات، می تواند نشان دهنده آسیب یا اختلال باشد. تست های بالینی ستون فقرات با مقاومت برای عضلات گردن نیز قدرت عضلانی را می سنجد.

ارزیابی عصبی اختصاصی

این بخش شامل ارزیابی رفلکس های عمقی تاندونی مانند رفلکس دو سر بازویی (C5-C6)، سه سر بازویی (C6-C7) و بازویی-زنداعلایی (براکیورادیالیس) (C5-C6) است. همچنین، حس در درماتوم های گردنی (از C1 تا T1) و قدرت عضلانی میوتوم های مربوطه (مانند دلتوئید برای C5، دو سر بازویی برای C5-C6، سه سر بازویی برای C7، عضلات خم کننده انگشتان برای C8) بررسی می شود.

آزمون های ویژه ستون فقرات گردنی

چندین آزمون اختصاصی برای تشخیص اختلالات ستون فقرات گردنی طراحی شده اند:

• آزمون فشاری اسپارلینگ (Spurling’s Test): بیمار سر خود را به سمت آسیب دیده خم کرده و به پایین می کشد. اعمال فشار از بالا به سر می تواند درد رادیکولار را در صورت وجود رادیکولوپاتی گردنی تشدید کند.
• آزمون کششی (Distraction Test): با اعمال کشش ملایم به سر بیمار به سمت بالا، فشار روی ریشه های عصبی کاهش می یابد و در صورت وجود رادیکولوپاتی، درد تسکین می یابد.
• آزمون والسالوا (Valsalva Maneuver): بیمار از او خواسته می شود نفس خود را حبس کرده و زور بزند. این کار فشار داخل نخاعی را افزایش داده و می تواند درد ناشی از فتق دیسک یا تومور را آشکار کند.
• آزمون آدا (Adson’s Test): برای تشخیص سندرم خروجی قفسه سینه انجام می شود. بیمار سر خود را به سمت معاینه شونده چرخانده و نفس عمیق می کشد، در حالی که معاینه گر نبض رادیال را لمس می کند. کاهش یا قطع نبض نشان دهنده فشار بر عروق است.

معاینه جسمانی ستون فقرات سینه ای

ستون فقرات سینه ای، اگرچه نسبت به گردن و کمر تحرک کمتری دارد، اما می تواند تحت تأثیر اختلالاتی مانند اسکولیوز، کایفوز و دردهای بین دنده ای قرار گیرد. معاینات فیزیکی ستون فقرات سینه ای مستلزم مشاهده دقیق و لمس ساختارهای خاص است.

ارزیابی بصری و پالپیشن

مشاهده منحنی های طبیعی ستون فقرات سینه ای از نظر وجود کایفوز (خمیدگی بیش از حد به عقب) یا اسکولیوز (انحراف جانبی). تشخیص بدراستایی ستون فقرات در این ناحیه از اهمیت بالایی برخوردار است. پالپیشن و پرکیوژن ستون فقرات سینه ای شامل لمس زائده های خاری مهره ها، مفاصل دنده ای-مهره ای و عضلات پارااسپاینال برای شناسایی نقاط دردناک یا حساسیت است.

پرکیوژن (Percussion)

آزمون ضربه ای یا کوبه ای بر روی مهره ها و دنده ها با استفاده از چکش رفلکس انجام می شود. این آزمون به تشخیص حساسیت موضعی ناشی از شکستگی های فشاری، عفونت ها یا تومورهای مهره ای کمک می کند.

حرکات

دامنه حرکتی ستون فقرات سینه ای به دلیل اتصال به قفسه سینه محدودتر است. بیشترین حرکت در این ناحیه چرخش است. فلکشن و اکستنشن نیز در حد کمی وجود دارد. ارزیابی این حرکات می تواند نشان دهنده خشکی یا محدودیت در مفاصل مهره ای-دنده ای باشد.

ارزیابی عصبی و ناهنجاری های ساختاری

بررسی حسی در درماتوم های سینه ای (که اغلب با اعصاب بین دنده ای مرتبط هستند) برای تشخیص ضایعات ریشه های عصبی در این سطح انجام می شود. علاوه بر این، شناسایی و توصیف ناهنجاری های ساختاری شایع مانند اسکولیوز ایدیوپاتیک (به ویژه در نوجوانان) و کایفوز شوئرمن (که منجر به تغییر شکل گوه ای مهره ها می شود) از اهمیت بالایی برخوردار است.

معاینه جسمانی ستون فقرات کمری-خاجی

ستون فقرات کمری-خاجی، به دلیل تحمل وزن بدن و نقش محوری در حرکات تنه و لگن، یکی از شایع ترین مناطق درگیر با درد و آسیب است. معاینه این ناحیه برای تشخیص فتق دیسک، تنگی کانال نخاعی، اختلالات مفصل ساکروایلیاک و سایر آسیب ها حیاتی است.

ارزیابی بصری و پالپیشن

مشاهده لوردوز طبیعی کمری (خمیدگی به جلو)، بدراستایی های لگن و اسکولیوز از طریق ارزیابی بصری انجام می شود. پالپیشن ستون فقرات کمری شامل لمس زائده های خاری مهره های کمری، مفصل ساکروایلیاک (SI Joint)، عضلات پارااسپاینال و کرست ایلیاک است. شناسایی نقاط ماشه ای (Trigger Points) یا اسپاسم عضلانی می تواند به تعیین منشأ درد کمک کند.

حرکات

دامنه حرکتی فعال و غیرفعال ستون فقرات کمری در جهات فلکشن تنه (خم شدن به جلو)، اکستنشن (صاف کردن به عقب)، خم شدن جانبی و چرخش بررسی می شود. محدودیت در هر یک از این حرکات یا درد حین حرکت، می تواند نشانه ای از آسیب باشد. برای مثال، محدودیت فلکشن ممکن است نشان دهنده فتق دیسک یا خشکی عضلات همسترینگ باشد.

ارزیابی نورولوژیک سطوح مختلف کمری و خاجی

ارزیابی دقیق نورولوژی ستون فقرات در این ناحیه برای تشخیص رادیکولوپاتی های کمری-خاجی ضروری است:

• L2 – L3: قدرت عضلات خم کننده ران (ایلیوپسواس)، حس در قسمت قدامی ران، رفلکس کشککی (Patellar Reflex).
• L4: قدرت عضلات دورسی فلکسور مچ پا (تیبیالیس قدامی)، حس در قسمت داخلی ساق، رفلکس کشککی.
• L5: قدرت عضلات اکستنسور انگشت بزرگ پا (اکستنسور هالوسیس لونگوس)، حس در قسمت پشتی پا.
• S1: قدرت عضلات پلانتار فلکسور مچ پا (گاستروکنمیوس)، حس در قسمت خارجی پا و پاشنه، رفلکس آشیل (Achilles Reflex).
• S2, S3, S4: بررسی عملکرد عضلات پرینئال، حس در ناحیه پرینئال، رفلکس مقعدی (Anal Wink Reflex). این سطح برای تشخیص سندرم دم اسب (Cauda Equina Syndrome) اهمیت ویژه ای دارد.

آزمون های ویژه ستون فقرات کمری-خاجی

این آزمون ها برای افتراق بین علل مختلف درد و اختلالات ستون فقرات کمری-خاجی طراحی شده اند:

• آزمون بالا آوردن پای صاف (Straight Leg Raise – SLR Test): بیمار به پشت دراز کشیده و معاینه گر پای صاف او را بالا می آورد. درد انتشاری به زیر زانو در زاویه ای کمتر از 60-70 درجه، نشان دهنده تحریک ریشه عصبی سیاتیک (معمولاً L4، L5، S1) ناشی از فتق دیسک یا فشار بر عصب است.
• آزمون فمن (Femoral Nerve Stretch Test): بیمار به شکم دراز کشیده و معاینه گر زانوی او را خم کرده و سپس ران را به سمت بالا می کشد. درد در ناحیه قدامی ران یا کشاله ران نشان دهنده تحریک عصب فمورال (ریشه های L2-L4) است.
• آزمون گانسلن (Gaenslen’s Test): برای ارزیابی اختلال عملکرد مفصل ساکروایلیاک (SI Joint). بیمار به پشت دراز کشیده، یک پا را به سینه خم کرده و پای دیگر را از لبه تخت آویزان می کند. ایجاد درد در مفصل SI نشان دهنده آسیب است.
• آزمون ترندلنبورگ (Trendelenburg Test): برای تشخیص ضعف عضلات ابداکتور لگن (به ویژه گلوتئوس مدیوس). بیمار روی یک پا می ایستد؛ افتادگی لگن در سمت مخالف (پای آزاد) نشان دهنده ضعف عضلات گلوتئوس مدیوس در پای تکیه گاه است.
• آزمون کمپرسون (Compression Test) و دیسترکشن (Distraction Test) برای مفصل SI: این آزمون ها با اعمال فشار یا کشش به مفصل ساکروایلیاک، درد را تحریک یا تسکین می دهند و به تشخیص اختلالات این مفصل کمک می کنند.

تشخیص صحیح دردهای ستون فقرات نیازمند ترکیب اطلاعات حاصل از شرح حال، معاینات بالینی و آزمون های ویژه است. تفسیر علائم دردهای ستون فقرات باید با دقت و جامعیت انجام شود.

---

نتیجه گیری: نگاهی به آینده تشخیص و درمان ستون فقرات

معاینات بدنی ستون فقرات، علی رغم پیشرفت های شگرف در تکنولوژی های تصویربرداری مانند MRI و CT Scan، همچنان اصلی ترین و محوری ترین گام در فرآیند تشخیص اختلالات اسکلتی-عضلانی و عصبی این ناحیه حیاتی است. کتاب معاینات بدنی ستون فقرات تألیف تاد جی. البرت و الکساندر آر. واچاریو، با ارائه یک چارچوب جامع و سیستماتیک، به متخصصان و دانشجویان این امکان را می دهد تا با تسلط بر اصول و تکنیک های ارزیابی، به تشخیص های دقیق تر و طرح های درمانی مؤثرتر دست یابند. این خلاصه جامع، با هدف تسهیل دسترسی به دانش محوری این اثر ارزشمند، به عنوان یک راهنمای عملی و مرجع سریع برای مرور و تقویت مهارت های بالینی طراحی شده است.

مهارت در معاینات فیزیکی ستون فقرات نه تنها به تشخیص صحیح بدراستایی ها، ضعف های پاسچرال و آسیب های ورزشی کمک می کند، بلکه به تفکیک علل نوروژنیک از غیرنوروژنیک درد می انجامد. این تسلط، سنگ بنای هر برنامه تمرینی، درمانی یا بازتوانی موفق است. بنابراین، تشویق به استفاده از این خلاصه به عنوان ابزاری برای یادگیری مداوم و ارتقاء توانایی های عملی ضروری است.

هرچند این راهنما تلاش کرده تا جوهره اصلی کتاب را به صورت فشرده و کاربردی ارائه دهد، اما مطالعه کامل و دقیق اثر اصلی برای دستیابی به عمیق ترین اطلاعات و جزئیات تکنیک ها، همواره توصیه می شود. نهایتاً، کسب تبحر در انجام معاینات بدنی، فرآیندی اکتسابی است که نیازمند ممارست و تمرین عملی مستمر است. امید است این محتوا، پلی باشد به سوی دانش بیشتر و ارتقاء کیفیت خدمات درمانی و توانبخشی برای تمامی مراجعان با مشکلات ستون فقرات.