کودکان کار را نادیده نگیریم

آفتاب نیوز :

با وجودی که همیشه مقوله کار کودک، دغدغه بسیاری از فعالان این حوزه است، اما هنوز هم از بار محتوایی «کودک کار» کم نشده، بلکه در سال های اخیر و مخصوصا بعد از شیوع ویروس کووید و متوقف شدن برخی طرح های جهانی، بر میزان کودکان کار کشور ها در اشکال مختلف افزوده شده است.

طبق آنچه پیام روشنفکر در بخشی از این برنامه اشاره کرد، بیشترین کار کودک شامل کار های کشاورزی و ابعاد پنهانی از کار کودک در جهان است که به مراتب آسیب های خاص خودش را دارد؛ درحالی که کار در خیابان تنها بخش کوچکی از نمای کودکان کار است. اما در برابر رنج این کودکان که با تجربه آسیب، کم کم به قربانی های اجتماعی تبدیل می شوند، چه باید کرد؟ پریسا پویان در بخش دیگر این نشست به وظیفه هر شهروند دغدغه مند اشاره می کند که در صورت مواجهه با این کودکان باید دقیقا چه رفتاری از خود بروز دهد؛ از نقد رفتار های ترحم برانگیز تا خودداری از خشونت های کلامی که انجام هرکدام متحمل آسیب هایی برای کودک خواهد بود.

بیشترین سهم کار کودک در کشاورزی

حذف کار کودک، یک کار محلی و حتی ملی نیست، بلکه با تحقق وعده های عملی و بین المللی محقق می شود. موضوعی که پیام روشنفکر به عنوان یکی از پژوهشگران و نویسندگان کتاب پایان دادن به کار کودک در خیابان در این نشست به آن اشاره کرد؛ «شعار امسال روز جهانی مبارزه با کار کودک این است که «ما به تعهدات مان عمل کنیم». حال اینکه منظور از این «ما» چه کسانی هستند، موضوعی است که باید درباره آن صحبت کنیم. مبارزه با کار کودک یک تعهد جهانی و ملی نیست.

در واقع فقط یک شعار نیست، بلکه تعهدی بین المللی و ملی است. وقتی در مورد کار کودک حرف می زنیم، با شکلی از یک هرم مواجه هستیم که در پایین این هرم، بیشترین سهم کار کودک در بخش کشاورزی است؛ یعنی 70 درصد کار کودک در این بخش است و بعد هم بدترین اشکال کار کودک و موارد دیگر؛ بنابراین کار کودک در مقیاس جهانی، فقط شهری و خیابانی نیست. با این وجود، بخش زیادی از کار کودک در کشور های توسعه نیافته است که مهم ترین آن قاره آفریقاست. ترکیب کنونی کشور های این قاره 80 به 20 و 70 به 30 روستانشین هستند. دقیقا برخلاف ما که الان 70 درصد شهرنشین هستیم».

بخش کوچکی از کار کودک، خیابان است

مورد دیگری که روشنفکر در تحقیقات به آن دست پیدا کرد، سهم 58 درصد کودکان کار پسر نسبت به دخترهاست؛ با این وجود که دختر ها بیشتر در مشاغل خانگی و بخش های پنهانی مشغول اند که همین میزان آسیب را برای آن ها بیشتر می کند. او اشاره می کند: «دختر ها معمولا در مشاغل خانگی و در بخش های پنهان تر هستند؛ بنابراین طبق هرمی که به آن اشاره کردم، کشاورزی سهم بالایی از کار کودک است، فقط نوک آن کار در خیابان است، پس کودکان کار خیابان فقط بخش کوچکی از کار را به ما نمایش می دهند. همچنین از وقتی که در دنیا به کاهش کار کودک متعهد شدند، زمان زیادی نگذشته و حدود سال 2000 بوده است.

اولین سوال شان همین بود که این نوع از کار چه میزان است که باید از آن کم کنیم؟ سازمان جهانی کار و صندوق بین المللی یونیسف با تمرکز بر کار کودک، بخشی را برای بررسی آمار در نظر گرفتند و برآوردشان این بود که 250 میلیون کودک در دنیا مشغول کار هستند. برنامه ریزی شد تا سال 2025 از تعداد نیمی از این کودکان کم شود و از بدترین اشکال کار کودک هم شروع کنند. این برنامه در حال پیش رفتن بود تا سال های 2019 که طبق آمار ها اول تعداد کودکان کار در جهان کم می شود، بعد ثابت می شود و بعد از ماجرای کووید در جهان، این آمار افزایش هم پیدا کرد. سال 2021 سازمان ملل شعار کلی سال را حذف کار کودک اعلام کرد».

سیاست های نیولیبرالیسم توقف کار کودک را کند کرده

سیاست های کلی جهان در سرنوشت کودکان بسیار موثر هستند؛ به نوعی که علاوه بر شیوع کرونا، عوامل متعددی در این سال ها بر کندشدن کاهش کار کودک اثر داشته اند که این پژوهشگر می گوید: «با وجودی که شیوع کرونا آسیب های خود را داشت، اما پیش از آن هم در دنیا بازگشت سیاست های نیولیبرالیسم شروع شده بود که همین توقف کار کودک را کند کرده بود و بعد از ماجرای کووید نیز تغییرات اقلیمی به افزایش این موضوع دامن زد؛ بنابراین برای رسیدن به هدف سال 2025 باید سرعت خود را 18 برابر کنیم. بر این اساس پیش از این ها هم گفته می شد که شعار حذف کار کودک، امکان پذیر نیست، درحالی که 80 درصد از کار کودک در دنیا کم شده، چون اقدام عملی بوده، برنامه ریختند و در راستای آن کار کردند. همان زمان از اصطلاح ریشه کنی کار کودک استفاده کردند، ولی بعد از 10 سال تجدیدنظری کردند و آن را به «حذف» تغییر دادند و بعد به «حذف امکان پذیر» تغییر کرد. بخشی از این 250 میلیون، بچه هایی هستند که در زیر سن 18 سال کار می کنند.

اما طبق برخی تعاریف، مقداری از کار کودک در سن نوجوانی مجاز است؛ چون باور دارند اگر به اندازه ای باشد که به سلامت، آموزش و کودکی بچه آسیب نرساند، مانعی نیست و با وجودی که باید امیدوار باشیم همین میزان هم دیگر نباشد، اما حذف امکان پذیر را واقعا امکان پذیر می کند. طبق تعاریف کشورها، ازجمله ایران که کار بالای 15 سال را با شرایط خاص مجاز دانسته، بیشتر کودکان کار در دسته ای از کار، مشغول به کار هستند. به طور کل هر کاری حتی غیراقتصادی که مانع از تحصیل و حق کودکی برای کودکان شود، کار کودک محسوب می شود. در آسیا و آفریقا موارد کار کودک بسیار است».

حدود 44 درصد کودکان کار ایران در بخش کشاورزی اند.اما اوضاع ایران چطور است؟ طبق آنچه در این پژوهش به دست آمده، در 50 تا 60 سال اخیر، ایران از کشوری روستانشین به کشوری شهرنشین ارتقا پیدا کرده است و حالا حدود 75 درصد شهرنشین هستیم. بااین حال، حدود 44 درصد کار کودک ما در بخش کشاورزی است. روشنفکر اضافه می کند: «شاید آنچه در ایران کمتر به آن پرداخته شده، پدیده کار کودک در بخش کشاورزی باشد.

درباره وضعیت ایران باید چند فاکتور را در نظر بگیریم که چطور در آینده کودکان اثر می گذارند. بخشی از آن افزایش جمعیت کلان شهرهاست که با خود جمعیت حاشیه نشینی را اضافه می کند و این افزایش مناطق فقیرنشین و حاشیه ای که همراه شهرنشینی به وجود می آید، خود عامل افزایش کار کودک است. همچنین اطلاعات سامانه رفاه ایرانیان نشان می دهد جمعیت کودکان کل کشور در حال کم شدن است، ولی همین تعداد در روستا ها افزایش پیدا می کند».

کودک کار اشکال مختلف دارد

علاوه بر اینکه کار کودک انواع مختلف دارد، عوامل مختلف هم منجر به ایجاد این پدیده می شود. روشنفکر در پایان بخشی از صحبت هایش اضافه می کند: «موضوع دیگر افزایش بازماندگی از تحصیل است که به دلیل خصوصی سازی و گران شدن آموزش این اتفاق می افتد. همه این ها ریسک افزایش کار کودک در آینده ایران خواهد بود.

تغییرات اقلیمی به دلیل مهاجرت و کوچ های اجباری حتما در افزایش کار کودک اثر خواهد گذاشت. مثلا طبق پژوهش ما 30 درصد از کودکانی که الان در خیابان هستند در سه سال اخیر از افغانستان به ایران مهاجرت کرده اند؛ بنابراین موج مهاجران به موج مهاجران قبل هم اضافه شده است. در قوانین ما در اصل 22 درباره موضوع مهمی صحبت کرده، چون به این اشاره می کند که اگر سرپرست خانه درآمد کافی داشته باشد دیگر نیاز به کار افراد دیگر خانواده نیست. بعد از آن هم کار کودکان در برنامه توسعه جای می گیرد و بعد هم در طرح و برنامه های مختلف شهرداری و ارگان های دیگر که بیشتر معطوف به کودکان کار نوک هرم که بچه های کار خیابان است، می پردازند. درصورتی که کودک کار اشکال مختلف دارد».

داشتن تخصص، لزوم رفتار با کودک آسیب دیده

معمولا در سطح شهر یا با کودکان کار ترحم برانگیز رفتار می شود یا مورد خشونت قرار می گیرند که به دلیل تروما های متعددی که این کودکان به آن دچار هستند، واکنش های مختلفی را بروز می دهند. در این بین پریسا پویان، مدیر موسسه یاریگران کودکان کار پویا، به عنوان یکی دیگر از سخنران ها به همین موضوعات اشاره کرد: «با وجود آنکه همگی برای حذف کار کودک در تلاش هستیم، واقعیت این است که کار کودک همچنان ادامه دارد و ادامه هم خواهد داشت.

آسیب هایی که این کودکان می بینند اگر قرار باشد روزی کار کودک به پایان برسد، تا آن زمان قطعا کودکی این بچه ها هم تمام شده است و نسل بعدی آن ها در این چرخه جای می گیرد. تروما های که کودکان کار با آن درگیر هستند معمولا تا سال های سال با آن ها باقی می ماند. این ها چکیده احساسات شکست، ناامیدی، احساس بی کفایتی و بی لیاقتی است که در شرایط سخت انسان ها مخصوصا در دوران کودکی به وجود می آید، درحالی که کودکانی که ما با آن ها کار می کنیم هر روز به اشکال مختلف آن را تجربه می کنند.

اقسام تروما شامل سوءاستفاده جنسی، سوءاستفاده فیزیکی، سوءاستفاده عاطفی و بی توجهی فیزیکی و عاطفی، ازدست دادن والدین به صورت طلاق یا مرگ، مشاهده خشونت خانگی، یعنی حتی دیدن آسیبی که مادر یا دیگر اعضای خانه تجربه می کنند هم برای کودک منجر به تروما می شود و اعتیاد و افسردگی یکی از اعضای خانه که همه جزء تروما های دوران کودکی محسوب می شود. در روان شناسی می گویند اگر هرکسی شش تروما از این 10 مورد را تجربه کند، نیازمند مداخله جدی تیم روان شناسی است.

درحالی که کودکان بسیاری هستند که هر 10 مورد را تجربه می کنند. با این حال وجود یک فرد بزرگ تر امن در کنار کودک از میزان این آسیب ها به شدت کم می کند. با وجود این باید نگاهی نو به مقوله داوطلب در موسسات مردم نهاد داشته باشیم. کسی که مستقیم با کودکان کار می کند، قطعا باید تخصص کار با کودک را داشته باشد و نوع آسیب را به خوبی بشناسد. منظور این نیست که همه معلم ها باید درمانگر باشند، ولی باید بدانند آسیب ها در کدام بخش اثر می گذارد و دقیقا همان جا قدم بردارند».

خشونت فقط خشونت به بار می آورد

آسیب هرکدام از این کودکان در صورت کنترل نشدن، آسیب های بعدی را به بار می آورد و شاید تا نسل ها ادامه داشته باشد. پویان با تاکید بر همین مسایل اشاره می کند: «یک نمونه مدارس آگاه از آسیب است که یاد می دهد اگر کودکان ما در شرایط آسیب هستند باید چطور با آن ها برخورد شود. این ها دستورالعمل هایی دارد که حتی شامل نیرو های خدماتی، راننده و نگهبان مرکزی که بچه ها آنجا می روند هم می شود؛ بنابراین نیاز است تا ما مراکز مردم نهاد به سمت کار های تخصصی تر پیش برویم.

نیروی داوطلب، نیروی بسیار خوبی است، اما به شرط آنکه آموزش های لازم را دیده باشد. کودکان کار به قوانین نیازمند هستند. اتفاقا کودکان آسیب دیده برای آنکه در ثبات قرار گیرند، نیازمند قوانین سفت و سخت هستند که قطعا باید همراه با صلح و بدون هیچ خشونتی صورت گیرد. همه این ها در حالی است که متخصص های واقعی این حوزه در ایران شاید خیلی کمی هستند و باید طالب باشیم تا این آموزش ها را هرچه زودتر ببینیم. اگر به روش مدارس آگاه از آسیب نگاه کنیم، بازده زمانی طولانی را برای آموزش در نظر می گیرند و در آگاهی از آسیب ماندن به مراتب سخت تر از رسیدن به آگاهی از آسیب است.

کودکی که در جامعه دیده و شنیده نمی شود قطعا در روز چند بار می میرد. وقتی کودک سر چهارراه به سمت ما می آید و ما شیشه ماشین را بالا می کشیم در واقع او را می کشیم؛ بنابراین تعجبی ندارد که این بچه به ما تف می کند، لگد می زند، فحش می دهد یا بغل دستی اش را در کلاس درس کتک می زند یا حتی در آینده دچار ازهم گسیختگی اجتماعی می شود و مثلا دزدی یا جنایت می کند بدون آنکه احساس عذاب وجدان داشته باشد.

پس ما این بچه ها را ببینیم و این اصلا به آن معنا نیست که حتما با آن ها حرف بزنیم، ولی نادیده گرفتن آن ها خطرات بدی نه فقط برای کودک بلکه برای جامعه خواهد داشت؛ بنابراین به این کودکان برچسب نزنیم. وقتی با این کودکان شروع به صحبت می کنیم، از آن ها سوال های شخصی نپرسیم، چون امکان دارد آن ها را وادار به دروغ گفتن کنیم یا به آن ها یاد می دهیم به همه آدم های بیرون از خانه اعتماد کنند.

درصورتی که واقعا چند نفر از آدم های بیرون از خانه می توانند برای آن ها امن باشند؟ موضوع دیگر پول دادن بی رویه به این کودکان است، چون این کار کودک را در رویه شروع تکدی گری قرار می دهد. دلسوزی و ترحم به این کودکان به شدت آسیب زا خواهد بود. اگر خدماتی را ارایه می دهد، اگر می خواهیم پول می دهیم و می خریم و اگر نه، پس پولی هم نباید بدهیم.

طبق تحقیقی در مورد خوراکی دادن به کودکان کار که هومن نامور و مهرنوش نرسی روی 350 کودک کار انجام دادند، این کودکان به شدت از اینکه به جای خرید جنسی که دارند به آن ها خوراکی داده شود، خشمگین می شوند. در کنارش امکان دارد آن ها را به طرف کار هایی بکشانیم که الکی گریه کنند تا برای آن ها چیزی بخریم و همان را بفروشند که همین بازتولید ضد اخلاقیات در کودک خواهد بود؛ بنابراین تمام این موارد به تامل های جدی نیاز دارند. در پایان اگر شخصی با این کودکان مواجه شد و می خواست در این زمینه کاری انجام دهد، بهترین تصمیم این است که آن ها را به مراکز مردم نهاد که در این زمینه فعال هستند معرفی کند».

پایان دادن به کار کودکان

در پایان این نشست که در سالن اجتماعات انجمن حمایت از حقوق کودکان برگزار شد، جلوه جواهری، کاوه مظفری و دلارام علی برخی از نویسندگان کتاب «پایان دادن به کار کودک در خیابان» توضیحاتی درباره روند پژوهش برای کتاب مطرح کردند. این کتاب که با همکاری موسسه کوبار و ماه و موسسه رحمان به چاپ رسید، مروری بر انواع کارکردن کودکان در کشور های مختلف همچون مصر، هند، برزیل، عراق، اردن، کنیا، ترکیه و… دارد که ایران را هم شامل می شود و راهبر های کاهش و حذف این پدیده را هم گوشزد می کند.

کودکان کار را نادیده نگیریم