حفاظت از محیط زیست ضرورتی انکارناپذیر برای حفظ تعادل اکولوژیکی و تضمین بقای نسل های آینده است. در این راستا تعیین و مدیریت مناطق حفاظت شده به عنوان یکی از مؤثرترین راهکارها در سطح جهانی شناخته می شود. ایران با دارا بودن تنوع زیستی غنی و اکوسیستم های منحصر به فرد مجموعه ای از مناطق ارزشمند را تحت حفاظت قرار داده است. این مناطق که با عنوان «مناطق چهارگانه محیط زیست» شناخته می شوند نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی جلوگیری از تخریب زیستگاه ها و ارتقای آگاهی عمومی ایفا می کنند. شناخت این مناطق تاریخچه شکل گیری آن ها و قوانین حاکم بر آن ها گامی مهم در جهت مشارکت فعالانه در حفاظت از میراث طبیعی کشورمان است. در این مطلب قصد داریم به بررسی دقیق این مناطق و اهمیت آن ها بپردازیم.

به چه مناطقی مناطق چهارگانه محیط زیست گفته می شود؟

اصطلاح «مناطق چهارگانه محیط زیست» به چهار نوع منطقه حفاظت شده در ایران اطلاق می شود که تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست کشور قرار دارند. این مناطق به دلیل اهمیت زیست محیطی بالا تنوع زیستی منحصربه فرد و نقش مهمی که در حفظ اکوسیستم های طبیعی ایفا می کنند از ارزش ویژه ای برخوردارند. این چهار منطقه شامل پارک های ملی آثار طبیعی ملی پناهگاه های حیات وحش و مناطق حفاظت شده است. هر یک از این مناطق بر اساس ویژگی ها و اهداف حفاظتی خاص خود مدیریت و نظارت می شوند. هدف اصلی از تعیین و مدیریت این مناطق حفظ تنوع زیستی جلوگیری از تخریب زیستگاه ها ارتقای آگاهی های زیست محیطی و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی است.

تاریخچه تعیین مناطق چهارگانه محیط زیست

تاریخچه تعیین مناطق چهارگانه محیط زیست در ایران به تصویب قانون حفاظت و تشکیل کانون شکار در سال 1335 باز می گردد. این قانون اولین اقدام مدون برای حفظ جمعیت و تنوع جانوری در کشور محسوب می شود. در سال 1346 سازمان شکاربانی و نظارت بر صید جایگزین کانون شکار شد و امکان اختصاص بخش هایی از کشور به پارک های ملی (در آن زمان پارک حیات وحش نامیده می شد) و مناطق حفاظت شده با تعاریف معین فراهم شد. به این ترتیب اولین سنگ بنای مناطق حفاظت شده ایران در سال 1346 گذاشته شد. در سال 1353 با تصویب قانون حفاظت محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی اصلی حفاظت از محیط زیست کشور تعیین شد و مناطق چهارگانه محیط زیست به شکل امروزی تعریف و قانونمند شدند. این سازمان با استفاده از اختیارات قانونی خود اقدام به شناسایی تعیین و مدیریت این مناطق کرد.

سازمان حفاظت محیط زیست ایران

سازمان حفاظت محیط زیست ایران به عنوان اصلی ترین نهاد دولتی مسئول در زمینه حفاظت از محیط زیست کشور وظایف متعددی را بر عهده دارد. این سازمان در سال 1350 تاسیس شده و مسئولیت سیاست گذاری برنامه ریزی نظارت و اجرای قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از محیط زیست را بر عهده دارد. یکی از مهم ترین وظایف این سازمان تعیین و مدیریت مناطق حفاظت شده از جمله مناطق چهارگانه محیط زیست است. سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری سایر نهادهای دولتی و سازمان های مردم نهاد تلاش می کند تا این مناطق را به بهترین شکل ممکن مدیریت کرده و از تخریب و نابودی آن ها جلوگیری کند. این سازمان همچنین نقش مهمی در ارتقای آگاهی های زیست محیطی و جلب مشارکت عمومی در حفاظت از محیط زیست ایفا می کند.

مناطق چهارگانه محیط زیست ایران

مناطق چهارگانه محیط زیست ایران شامل پارک های ملی آثار طبیعی ملی پناهگاه های حیات وحش و مناطق حفاظت شده است. هر یک از این مناطق دارای ویژگی ها و اهداف حفاظتی خاص خود هستند. پارک های ملی به منظور حفظ اکوسیستم های طبیعی و چشم اندازهای بکر و منحصربه فرد تعیین می شوند. آثار طبیعی ملی پدیده های طبیعی کم نظیر و ارزشمندی هستند که به منظور حفظ آن ها برای نسل های آینده تحت حفاظت قرار می گیرند. پناهگاه های حیات وحش زیستگاه های مهم برای گونه های جانوری وحشی هستند که به منظور حمایت از جمعیت این گونه ها مدیریت می شوند. مناطق حفاظت شده اراضی وسیعی هستند که به منظور حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم های طبیعی تحت حفاظت قرار می گیرند. در ادامه به بررسی دقیق تر هر یک از این مناطق می پردازیم.

رده بندی و طبقه بندی مناطق طبیعی در ایران بر اساس معیارهای جهانی در سازمان محیط زیست

سازمان حفاظت محیط زیست ایران در رده بندی و طبقه بندی مناطق طبیعی از معیارهای جهانی و استانداردهای بین المللی بهره می برد. این معیارها توسط اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) تدوین شده اند و به منظور ایجاد یک چارچوب مشترک برای حفاظت از مناطق طبیعی در سطح جهان مورد استفاده قرار می گیرند. بر اساس این معیارها مناطق طبیعی بر اساس ارزش های زیست محیطی تنوع زیستی اهمیت اکولوژیکی و تهدیدات موجود رده بندی و طبقه بندی می شوند. این رده بندی به سازمان حفاظت محیط زیست کمک می کند تا برنامه های مدیریتی مناسبی را برای هر منطقه تدوین و اجرا کند. همچنین این رده بندی امکان مقایسه مناطق حفاظت شده ایران با سایر مناطق حفاظت شده در سطح جهان را فراهم می کند.

پارک ملی

پارک ملی به محدوده ای از سرزمین گفته می شود که به دلیل داشتن ویژگی های منحصربه فرد طبیعی تاریخی یا فرهنگی از اهمیت ملی برخوردار است و به منظور حفظ این ویژگی ها تحت حفاظت قرار می گیرد. پارک های ملی معمولاً دارای اکوسیستم های طبیعی بکر و دست نخورده چشم اندازهای زیبا و گونه های گیاهی و جانوری متنوع هستند. هدف اصلی از ایجاد پارک های ملی حفظ این ارزش ها برای نسل های آینده و فراهم کردن فرصت هایی برای بازدید آموزش و پژوهش است. در پارک های ملی فعالیت هایی مانند شکار تخریب زیستگاه ها و ساخت وساز ممنوع است و بازدیدکنندگان ملزم به رعایت قوانین و مقررات خاصی هستند. پارک های ملی نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی ارتقای آگاهی های زیست محیطی و توسعه گردشگری پایدار ایفا می کنند.

پارک های ملی ایران

ایران دارای 32 پارک ملی است که هر یک از آن ها دارای ویژگی ها و جاذبه های منحصربه فردی هستند. پارک ملی گلستان به عنوان قدیمی ترین پارک ملی ایران دارای تنوع زیستی بسیار بالایی است و زیستگاه گونه های گیاهی و جانوری متنوعی است. پارک ملی دریاچه ارومیه یکی از مهم ترین زیستگاه های پرندگان مهاجر در ایران است و نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی منطقه ایفا می کند. پارک ملی لار با چشم اندازهای زیبا و دشت های وسیع یکی از محبوب ترین مقاصد گردشگری در ایران است. پارک ملی کویر با اکوسیستم های بیابانی و کویری منحصربه فرد یکی از مهم ترین مناطق حفاظت شده در ایران است. سایر پارک های ملی ایران نیز هر یک دارای ارزش های زیست محیطی و گردشگری خاص خود هستند.

اثر طبیعی ملی

اثر طبیعی ملی به پدیده های طبیعی منحصربه فرد و ارزشمندی گفته می شود که به دلیل داشتن ویژگی های خاص زمین شناسی گیاه شناسی جانورشناسی یا چشم اندازی از اهمیت ملی برخوردار هستند و به منظور حفظ آن ها برای نسل های آینده تحت حفاظت قرار می گیرند. آثار طبیعی ملی معمولاً دارای وسعت کمتری نسبت به پارک های ملی هستند و هدف اصلی از حفاظت آن ها حفظ و حراست از خود پدیده طبیعی است. در آثار طبیعی ملی فعالیت هایی مانند تخریب برداشت و تغییر کاربری ممنوع است و بازدیدکنندگان ملزم به رعایت قوانین و مقررات خاصی هستند. آثار طبیعی ملی نقش مهمی در حفظ میراث طبیعی کشور ارتقای آگاهی های زیست محیطی و توسعه گردشگری پایدار ایفا می کنند.

آثار طبیعی ملی ایران

ایران دارای حدود 40 اثر طبیعی ملی است که هر یک از آن ها دارای ویژگی ها و جاذبه های منحصربه فردی هستند. قله دماوند به عنوان بلندترین قله ایران یکی از مهم ترین آثار طبیعی ملی کشور است و نمادی از شکوه و عظمت طبیعت ایران محسوب می شود. سرو ابرکوه به عنوان یکی از قدیمی ترین موجودات زنده در ایران یکی دیگر از آثار طبیعی ملی ارزشمند کشور است. غار علیصدر به عنوان یکی از بزرگ ترین غارهای آبی جهان یکی از جاذبه های گردشگری منحصربه فرد ایران است. دشت لاله های واژگون با گل های زیبای لاله واژگون یکی از زیباترین مناظر طبیعی ایران است. سایر آثار طبیعی ملی ایران نیز هر یک دارای ارزش های زیست محیطی و گردشگری خاص خود هستند.

پناهگاه حیات وحش

پناهگاه حیات وحش به محدوده ای از سرزمین گفته می شود که به دلیل داشتن زیستگاه های مهم برای گونه های جانوری وحشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و به منظور حمایت از جمعیت این گونه ها تحت حفاظت قرار می گیرد. پناهگاه های حیات وحش معمولاً دارای تنوع زیستی بالایی هستند و زیستگاه گونه های جانوری در معرض خطر انقراض هستند. هدف اصلی از ایجاد پناهگاه های حیات وحش حفظ و احیای جمعیت گونه های جانوری وحشی حفاظت از زیستگاه های آن ها و فراهم کردن فرصت هایی برای پژوهش و آموزش است. در پناهگاه های حیات وحش فعالیت هایی مانند شکار تخریب زیستگاه ها و آلودگی محیط زیست ممنوع است و بازدیدکنندگان ملزم به رعایت قوانین و مقررات خاصی هستند. پناهگاه های حیات وحش نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی جلوگیری از انقراض گونه ها و ارتقای آگاهی های زیست محیطی ایفا می کنند.

پناهگاه های حیات وحش ایران

ایران دارای حدود 53 پناهگاه حیات وحش است که هر یک از آن ها دارای ویژگی ها و جاذبه های منحصربه فردی هستند. پناهگاه حیات وحش میانکاله یکی از مهم ترین زیستگاه های پرندگان مهاجر در ایران است و نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی منطقه ایفا می کند. پناهگاه حیات وحش دشت ناز زیستگاه اصلی گوزن زرد ایرانی است و به منظور حمایت از این گونه در معرض خطر انقراض تحت حفاظت قرار دارد. پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق با تنوع زیستی بالا و چشم اندازهای زیبا یکی از مهم ترین مناطق حفاظت شده در ایران است. پناهگاه حیات وحش قمیشلو زیستگاه گونه های جانوری متنوعی مانند آهو قوچ و میش است. سایر پناهگاه های حیات وحش ایران نیز هر یک دارای ارزش های زیست محیطی خاص خود هستند.

منطقه حفاظت شده

منطقه حفاظت شده به محدوده ای از سرزمین گفته می شود که به دلیل داشتن ارزش های زیست محیطی تاریخی یا فرهنگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و به منظور حفظ این ارزش ها تحت حفاظت قرار می گیرد. مناطق حفاظت شده معمولاً دارای وسعت بیشتری نسبت به سایر مناطق حفاظت شده هستند و هدف اصلی از ایجاد آن ها حفظ تنوع زیستی حفاظت از اکوسیستم های طبیعی و فراهم کردن فرصت هایی برای بهره برداری پایدار از منابع طبیعی است. در مناطق حفاظت شده فعالیت هایی مانند کشاورزی دامداری و گردشگری با رعایت قوانین و مقررات خاصی مجاز است. مناطق حفاظت شده نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی حفاظت از منابع طبیعی و توسعه پایدار ایفا می کنند.

مناطق حفاظت شده ایران

ایران دارای حدود 184 منطقه حفاظت شده است که هر یک از آن ها دارای ویژگی ها و جاذبه های منحصربه فردی هستند. منطقه حفاظت شده ارسباران با جنگل های انبوه و تنوع زیستی بالا یکی از مهم ترین مناطق حفاظت شده در ایران است. منطقه حفاظت شده گنو با چشمه های آب گرم و گونه های گیاهی و جانوری منحصربه فرد یکی از جاذبه های گردشگری مهم در جنوب ایران است. منطقه حفاظت شده توران با اکوسیستم های بیابانی و کویری یکی از مهم ترین مناطق حفاظت شده در شرق ایران است. منطقه حفاظت شده بختگان با دریاچه فصلی و زیستگاه پرندگان مهاجر یکی از مهم ترین مناطق حفاظت شده در جنوب ایران است. سایر مناطق حفاظت شده ایران نیز هر یک دارای ارزش های زیست محیطی خاص خود هستند.

ذخیره گاه های زیست کره

ذخیره گاه های زیست کره مناطقی هستند که توسط برنامه انسان و زیست کره سازمان یونسکو (MAB) به رسمیت شناخته می شوند. این مناطق نمونه هایی از اکوسیستم های طبیعی یا نیمه طبیعی هستند که به منظور حفظ تنوع زیستی توسعه پایدار و ارتقای آگاهی های زیست محیطی مدیریت می شوند. ذخیره گاه های زیست کره معمولاً شامل سه ناحیه اصلی هستند: ناحیه مرکزی (Core Area) که به منظور حفاظت از تنوع زیستی تحت حفاظت کامل قرار دارد؛ ناحیه حائل (Buffer Zone) که فعالیت های سازگار با محیط زیست در آن مجاز است؛ و ناحیه انتقالی (Transition Zone) که فعالیت های اقتصادی و اجتماعی پایدار در آن انجام می شود. ذخیره گاه های زیست کره نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی توسعه پایدار و ارتقای آگاهی های زیست محیطی در سطح جهان ایفا می کنند.

اهمیت وجود مناطق چهارگانه محیط زیست در چیست؟

مناطق چهارگانه محیط زیست نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی جلوگیری از تخریب زیستگاه ها حفظ اکوسیستم های طبیعی و ارتقای آگاهی های زیست محیطی دارند.

آیا می توان از مناطق چهارگانه محیط زیست دیدن کرد؟

بازدید از برخی از مناطق چهارگانه محیط زیست با رعایت قوانین و مقررات خاص امکان پذیر است. قبل از بازدید از شرایط و ضوابط مربوطه اطلاع کسب کنید.

چه تعداد از مناطق ایران به عنوان اثر طبیعی شناخته می شوند؟

در حال حاضر حدود 40 منطقه در ایران به عنوان اثر طبیعی ملی شناخته می شوند که هر کدام دارای ویژگی ها و ارزش های منحصربه فردی هستند.

بزرگ ترین پناهگاه حیات وحش ایران کجاست؟

پناهگاه حیات وحش نایبندان در استان خراسان جنوبی با مساحت حدود یک و نیم میلیون هکتار بزرگ ترین پناهگاه حیات وحش ایران است.

تقسیم بندی و مساحت تحت هدایت سازمان حفاظت محیط زیست در ایران چگونه است؟

سازمان حفاظت محیط زیست ایران حدود 11.8 درصد از خاک کشور را در قالب مناطق چهارگانه و ذخیره گاه های زیست کره مدیریت می کند.