فقهای حقوقدان باید در طراحی دکترین ایرانیِ حقوق بین الملل مشارکت کنند

به گزارش مبلغ نشست «توسعه دانش حقوق بین الملل در ایران پس از انقلاب اسلامی دستاوردها، چالش و چشم اندازها» چهارشنبه 18بهمن سال جاری از سوی پژوهشکده فقه وحقوق اسلامی پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی به مناسبت پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی برگزار شد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر مهدی فیروزی دراین نشست سخنرانی کرد که مشروح سخنان وی را در ادامه می خوانید:

دکتر فیروزی در ابتدای نشست گفت: نظام حقوق بین الملل عمدتاً یک نظام حقوقی مبتنی بر همکاری، همبستگی، همزیستی و مشارکت کشورهاست، به عبارت دیگر حقوق بین الملل به طور عمده ناشی از اراده جمعی و ضرورت زیست مشترک کشورهاست و غالباً اینگونه است که کشورها بر اساس رضایت خود به قواعد حقوق بین الملل متعهد می شوند. هدف حقوق بین الملل این است که روابط میان اعضای جامعه بین المللی را تنظیم و مدیریت کند و آن را سامان ببخشد به گونه ای که تعارضی بین اعضای جامعه بین المللی به وجود نیاید و اگر تعارضی هم پدید آمد این تعارض به صورت مصالحه آمیز حل و فصل شود، حقوق بین الملل برای تنظیم و مدیریت این روابط، قواعد و مقررات بسیار جامعی را در حوزه ها و قلمروهای مختلف، همچون در زمان صلح در زمان جنگ در زمین در هوا در دریا و در عرصه های دیگه تنظیم کرده است و بر همین اساس لازم است هر کشوری تلاش کند و روابط بین المللی خود را به گونه ای بر اساس این قواعد تنظیم کند تا بتواند از منافع و مصالح خود به بهترین شکل حفاظت و دفاع نماید. دستیابی به این مهم زمانی امکان پذیر است که یک کشور متخصصانی را در این حوزه داشته باشد که این متخصصان بتوانند از منافع حقوقی کشور خود در عرصه بین المللی دفاع کنند. لازمه ی این امر اهتمام به دانش حقوق بین الملل و اهمیت به جایگاه آن است؛ لذا دانش حقوق بین الملل دانشی است که به تجزیه و تحلیل قواعد حقوقی حاکم بر روابط میان اعضای جامعه بین المللی می پردازد.

سیرتوسعه حقوق بین الملل پس از انقلاب

دکتر فیروزی درتبیین موضوع توسعه علم حقوق در انقلاب اسلامی گفت: به نظر دانش حقوق بین الملل در ایران پس از انقلاب اسلامی توسعه و تحول اساسی را در سه حوزه آموزش، پژوهش و اجرا داشته و دستاوردهایی داشته و در عین حال با چالش هایی هم مواجه بوده است. در حوزه آموزش و پژوهش حقوق الملل به عنوان رشته ای دانشگاهی در ایران بسیار جوان و نوپاست، در رژیم گذشته و قبل از انقلاب ما در ایران اصولاً رشته ای به نام حقوق بین الملل نداشتیم و این امر نیاز دانشگاه ها را به فارغ التحصیلان این رشته کمرنگ می کرد، از سوی دیگر توسعه زیاد حقوق بین الملل در اروپا و آمریکا دولت مردان رژیم سابق را به این نتیجه رسانده بود که فراگیری این دانش فقط در خارج از کشور امکان پذیر است اما امروزه وضعیت با گذشته کاملاً متفاوت شده است وقابل قیاس نیست. از سال 1366 تصمیم به ایجاد دوره کارشناسی ارشد در رشته حقوق بین الملل شد، بر این اساس این دوره با پذیرش 15 دانشجو در دانشگاه شهید بهشتی دایر شد و در سال 1370 دانشگاه تهران و علامه طباطبایی هر کدام با پذیرش 10 تا 15 دانشجو به ایجاد این دوره در مقطع ارشد مبادرت کردند، در همان سال ها این دوره در دانشگاه های دیگر مثل دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه شیراز و دانشگاه پیام نور، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و دانشگاه مفید ایجاد شد و از سال 1373 دوره دکترای حقوق بین الملل ابتدا در دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات و متعاقباً در دانشگاه شهید بهشتی سال 1376، در تهران سال 1380، در دانشگاه علامه و دانشگاه پیام نور در سال 1382، دانشگاه امام رضا سال 1391 و در نهایت دانشگاه علوم اسلامی رضوی سال 1392 و به همین شکل ادامه پیدا کرد که امروزه وضعیت خیلی متفاوت شده نسبت به آن چیزی که قبل از انقلاب بود و بعد از آن هم دانشگاه های دیگر اقدام کردند که الان برای مثال در شهر قم چندین دانشگاه هستند که در مقاطع تحصیلات تکمیلی و حتی دکتری رشته حقوق بین الملل را دارند. ذکر این نکته هم ضروری است که علاوه بر خود رشته حقوق بین الملل، زیر شاخه های این رشته نیز در کشور ما تاسیس شده است؛ مثل رشته حقوق بشر، رشته حقوق ارتباطات، رشته حقوق تجارت بین الملل، حقوق اقتصادی، حقوق بین الملل سرمایه گذاری و اخیراً هم رشته حقوق کیفری بین المللی تاسیس شده که این ها اقدامات بسیار مهمی است. در حوزه علمیه قم هم اقدامات خوبی در حوزه بین الملل شروع شده است مثل تاسیس رشته فقه و حقوق بین الملل، تاسیس رشته فقه و حقوق بشر و همچنین تاسیس گروه پژوهشی فقه و حقوق بشر در مراکز تخصصی حوزه علمیه قم انجام شده و یا در حال انجام است.

وی درادامه بیان داشت: در کنار تاسیس دوره های آموزشی در مقاطع تحصیلات تکمیلی که عهده دار آموزش دانشجویان علاقمند به حقوق بین الملل و پرورش ده ها متخصص و صاحب نظر در این حوزه بوده، توسعه و تولید ادبیات تخصصی حقوق بین الملل هم رشد زیادی داشته است. تاسیس مراکز مطالعاتی، انجمن های علمی، راه اندازی کتابخانه ها و نشریات متعدد در حوزه حقوق بین الملل، برگزاری همایش ها و کنفرانس ها و نشست های علمی پرشمار در موضوعات مختلف حقوق بین الملل و همچنین تولید آثار و ادبیات علمی فراوان در این حوزه در قالب کتاب، مقاله طرح های پژوهشی و رساله های دکتری در دو حوزه حقوق عرفی و حقوق اسلامی نکات حایز اهمیت است. بعد از انقلاب، آشنایی شهروندان ایرانی با مباحث حقوق بین الملل خیلی بیشتر شد که این ها بخشی از دستاوردهای جمهوری اسلامی در زمینه آموزش و پژوهش حقوق بین الملل در سال های پس از انقلاب بوده است؛ در عرصه پژوهش حقوق بین الملل و همچنین حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه، کارهای بسیاری در دو حوزه حقوق عرفی و حقوق اسلامی انجام شده که واقعاً بی سابقه است. علاوه بر تاسیس مراکز پژوهشی مطالعاتی مثل کرسی و مراکز مطالعاتی حقوق بین الملل و حقوق بشر در زمینه ی حقوق بشردوستانه اقداماتی انجام شده، مرکز مطالعه تطبیقی اسلام و حقوق بشر دوستانه بین المللی که آثار زیادی را منتشر کردند، کتابخانه تخصصی در این حوزه تشکیل شده، در بسیاری از مراکز حوزوی و دانشگاه های مرتبط با حوزه علمیه قم آثار پژوهشی زیادی در حوزه حقوق بین الملل اسلامی، حقوق بشردوستانه اسلامی حقوق بشر از منظر اسلام یا به صورت تطبیقی این آثار منتشرشده است. یکی از کارهای بسیار مهمی که در حوزه حقوق بین الملل در حال انجام هست، تدوین دانشنامه قرآن شناسی، در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است که بخشی از آن به حقوق بین الملل اختصاص دارد.

دستاوردهای حقوق بین الملل

حجت الاسلام فیروزی تصریح کرد: در حوزه اجرا اهمیت استفاده از آموزه های حقوق بین الملل از آن جهت مهم است که کارکرد دانش حقوق بین الملل، حمایت عملی و تامین منافع و مصالح ملی کشور از طریق به کارگیری اصول، قواعد و آموزه های این دانش توسط متخصصان آن در عرصه بین المللی است، بر همین اساس استفاده از آموزه های حقوق بین الملل در تنظیم و مدیریت روابط خارجی و بین المللی جمهوری اسلامی، پیگیری احقاق حق جمهوری اسلامی در مراجع نهادها و محاکم بین المللی از طریق حضور موثر در پرونده های مختلف نقش بسیار مهمی داشته است. علاوه بر این در عرصه تقنین نیز قوانین متعددی در کشور بر اساس قواعد حقوق بین الملل تصویب شده و در برنامه های 5 ساله به صراحت بحث حقوق بین الملل مطرح شد، در خود قانون اساسی ما اصول 152 و 154 بحث اصل عدم مداخله، اصل حمایت از ملت های تحت ستم مطرح شده وهمچنین در مراجع تصمیم گیری مثل مجمع تشخیص مصلحت نظام، کمیته ی حقوق بین الملل فعال است که نشان از اهمیت این مسیله در سطوح تصمیم گیری دارد. ضمن اینکه برخی از اسناد بین المللی که کشور ایران به آن ها ملحق شده است، طبق ماده 9 قانون مدنی در حکم قوانین ایران است و این بدان معناست که این اسناد از همان اعتباری برخوردار است که سایر قوانین ایران دارد و قاضی می تواند بر اساس این اسناد رای صادر کند و بر همین اساس در حوزه قضا نیز احکام متعددی مستند به اسناد بین المللی صادر شده است که این بحثی بسیار مهم هست. یکی دیگر از مهم ترین و بی سابقه ترین رویدادهای حقوقی اوایل انقلاب که از آن به عنوان بزرگترین و پیچیده ترین داوری بین المللی نام برده می شود و در همان یکی دو سال پس از انقلاب شکل گرفت، دیوان داوری دعاوی ایران و آمریکا بود که متعاقب تصویب سفارت ایالات متحده در ایران شکل گرفت که این دیوان جایگاه بسیار مهمی دارد و حقوقدانان ما نقش بسیار مهمی را درآن ایفا کردند، اهمیت این دیوان از این جهت است که از سال 1359 که تشکیل شده تا الان همچنان ادامه دارد و حقوقدانان بین المللی ما آنجا فعال هستند. همچنین بعد از انقلاب حدود 5 پرونده در دیوان بین المللی دادگستری داشتیم که حدود 3 یا 4 تا از آن ها دعاوی بوده که ایران در آنجا مطرح کرده است و این ها نشان از اهتمام به مسایل حقوق بین الملل و استفاده از سازوکارهای حقوق بین الملل برای احقاق حق جمهوری اسلامی ایران بوده است.

چالش ها ومشکلات درحوزه ی حقوق بین الملل

استاد فیروزی در ادامه به چالش هایی که در این عرصه مواجه بودیم اشاره کرد وگفت: چالش هایی در حوزه داخلی کشور و هم در روابط خارجی ایران وجود دارد. در عرصه داخلی از حیث نظری در حوزه آموزش و پژوهش حقوق بین الملل به رغم کارهای فراوان و بسیار زیادی که صورت گرفته دچار کمبود ادبیات حقوقی هستیم، شاید بدین علت که سرعت تحولات در عرصه حقوق بین الملل و مسایل نوپیدا بسیار زیاد است، همین امر نیاز کارهای پژوهشی در مسایل جدید حقوق بین الملل را اجتناب ناپذیر می کند، همچنین برخی از آثاری که تولید شدند از عمق و کیفیت لازم برخوردار نیستند این هم شاید به خاطر این باشد که قدم های اول است که در این حوزه ها صورت می گیرد.

وی ادامه داد: در بعد عملی نیز در عرصه داخلی کشورمان با مشکلاتی مواجه هستیم، اتخاذ برخی از رویکردهای بدبینانه نسبت به حقوق بین الملل منافع و مصالح ما را دچار خطر کرده و سبب شده ما نتوانیم منافع خودمان را در عرصه بین المللی به دست بیاوریم، مثلاً در قضیه دعوای ایالات متحده علیه ایران در اول انقلاب به خاطر مسیله گروگان گیری؛ در صورتی که ما می توانستیم در دیوان بین المللی دادگستری قاضی اختصاصی معرفی کنیم و در فرایند دادرسی شرکت کنیم اما این کار را نکردیم، هرچند ممکن بود نتیجه رای دیوان تغییری نکند اما این امکان وجود داشت که ما بتوانیم قاضی اختصاصی به دیوان معرفی کنیم و در فرایند دادرسی حضور داشته باشیم و این کار صورت نگرفت که به نظر می رسد این یک نوع نگاه کم اهمیت جلوه دادن حقوق بین المللی یا نگاه بدبینانه به این مسیله است. علاوه براین تعارض های ظاهری یا واقعی برخی از تعهدات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی با حقوق داخلی و احکام اسلامی و عدم تعیین تکلیف این گونه تعهدات الزام آور که از قبل از انقلاب برای ما ایجاد شده یکی از مشکلاتی است که ما همچنان داریم. عدم تعامل و تفاهم مناسب دولت ایران با نهادهای بین المللی ناظر بر این گونه تعهدات، برخی از عملکردهای نامناسب و مغایر با قواعد پذیرفته شده حقوق بین الملل توسط برخی از نقش آفرینان در داخل کشور؛ حالا چه در حوزه دولتی یا حوزه غیر دولتی برخی رفتارها عملاً به ما آسیب وارد کرده است و همچنین عدم آشنایی و تسلط کافی برخی از صاحب منصبان بر قواعد و ادبیات حقوق بین الملل و برخی از اظهار نظرهای غیر دقیق می تواند مشکلات و تبعات زیادی برای ما ایجاد کند.علاوه بر این استفاده ابزاری و گزینشی برخی از کشورها از نهادهای حقوقی بین المللی و به کارگیری استانداردهای دوگانه علیه جمهوری اسلامی برای پیشبرد اهداف سیاسی خودشان، موجب شده که درکشور ما یک بدبینی نسبت به قواعد و سازوکارهای حقوق بین الملل ایجادشود، استفاده ی گسترده از حربه ی تحریم های اقتصادی با استفاده از ساز و کارهای بین المللی که باعث محرومیت ملت ایران از دسترسی کامل به برخی از حقوقشان شده است.

چشم انداز ما در عرصه حقوق بین الملل

دکتر فیروزی در ادامه به تبیین اقداماتی که در راستای حفظ دستاوردها و رفع چالش هایی که فراروی این دانش در کشور ایران ضروری به نظر می رسد اشاره کرد وگفت:

اول شناخت و تبیین عمیق اهمیت و جایگاه مهم این دانش برای دفاع از منافع و مصالح جمهوری اسلامی درعرصه بین المللی.

دوم همکاری و هم افزایی بیشتر با کشورهای اسلامی و منطقه با هدف ایجاد سازوکارهای منطقه ای کارآمد و موثر و استفاده از آن در جهت منافع ملی کشورهای اسلامی و منطقه.

سوم تعامل حداکثری با نهادهای مدنی بین المللی تصمیم ساز در حوزه ی حقوق بین الملل در عرصه ی بین الملل.

نکته ی بعدی تعیین دقیق سیاست ها و راهبردهای جمهوری اسلامی در چگونگی تعامل و مواجهه با نهادهاو هنجارهای بین المللی است، باید اتخاذ موضع کنیم، در کشور ما سه رویکرد وجود دارد؛ یک رویکرد تقابلی هست برخی معتقدند این سازوکارهای بین المللی ابزار سلطه و از اعمال نفوذ کشورهای بیگانه است، رویکرد دیگر انفعالی است وبه اعتقاد آن ها ما باید کاملا خودمان را با این نهادها سازگار کنیم، رویکرد سومی که رویکرد تعاملی است نیز وجود دارد و به نظر می رسد رویکرد جمهوری اسلامی هم همین است. نکته ی بسیار مهم توجه به نقش سازنده و واضع بودن جمهوری اسلامی ایران در عرصه ی بین المللی، جمهوری اسلامی با توجه به نقش آفرینی که در عرصه ی جهانی و عرصه ی منطقه داره و یکی از نقش آفرینان مهم در عرصه ی بین المللی است، باید نقش واضع و سازنده داشته باشد تا موضوع واقع نشود. لذا لازم است ما یک مدیریت، برنامه ریزی و آمادگی در عرصه ی حقوق بین الملل داشته باشیم و به این دانش اهتمام داشته باشیم.

نکته ی دیگری که وجود دارد، ضرورت دانش افزایی کارگزاران وصاحب منصبان مرتبط با مباحث حقوق بین الملل از جمله قضات، نیروهای نظامی و انتظامی.

نکته ی مهم دیگری که در این حوزه نیازداریم؛ تربیت دیپلمات های متخصص، کارشناسان حقوقی مجرد، وکلا و قضات و داوران بین المللی برجسته می باشد اگر بخواهیم به نحو احسن از منافع و مصالح خود در عرصه ی بین المللی دفاع کنیم و احقاق حق کنیم ناچار هستیم داوران بین المللی متخصص، کارشناسان متخصص و قضات بین المللی متخصص داشته باشیم.

حجت الاسلام فیروزی درپایان نشست تصریح کرد: یکی دیگر از مشکلات، ضعف شکلی و محتوایی در تنظیم توافقات بین المللی است که این اقتضا می کند ما متخصصان بین المللی در این حوزه داشته باشیم وبه برنامه ریزی آموزشی و پژوهشی مناسب این دانش در مقاطع تحصیلات تکمیلی بر اساس تحولات پرشتاب بین المللی و نیازهای جمهوری اسلامی اقدام کنیم. یکی دیگر از پیشنهاداتی که وجود دارد، ورود فعال و سازمان یافته ی حوزه های علمیه و عالمان دین به مباحث حقوق بین الملل است؛ این ورود می تواند از طریق ایجاد کرسی های تدریس و ایجاد مراکز مطالعاتی صورت بگیرد و دیدگاه های فقهی در این موضوع تبیین شود، به مباحث و مسایل انبوه فقهی که ما در حوزه ی حقوق بین الملل و حقوق بشر یا حقوق بشر دوستانه داریم در این حوزه پاسخ داده شود، علاوه بر این تدوین و ترجمه ی پژوهش های حقوقی بین المللی که مبتنی بر آموزه های اسلامی و فقهی انجام شده، متاسفانه به زبان های دیگر ترجمه نشده و لازم است در این مورد هم اقدامی صورت بگیرد.

پیشنهاد دیگر ضرورت شکل گیری دکترین ایرانی حقوق بین الملل است، ما باید اندیشه های جمهوری اسلامی را درحوزه حقوق بین الملل به صورت نظام یافته و سازمان یافته تحت عنوان دکترین ایرانی حقوق بین الملل تبیین و عرضه کنیم و بر این اساس آموزه های اسلامی خود را در این مساله در نظر بگیریم و این کار مستلزم این است که در حوزه و دانشگاه به این مساله اهتمام شود.

فقهای حقوقدان باید در طراحی دکترین ایرانیِ حقوق بین الملل مشارکت کنند